İslâmî İlimlerin Teşekkülünde Mevâlî'nin Rolü: Emevîler Dönemi, Kûfe Şehri Özelinde Bir İnceleme

Erken dönem İslâm fetih hareketleri ile beraber İslâm toplumuna girmeye başlayan gayrı Arap Müslümanları ifade etmek için kullanılan mevâlî kavramı, Emevîler tarihinin en tartışmalı konularından bir tanesini teşkil etmektedir. Mevâlî, Araplar ile kurmuş oldukları “velâ” ilişkisi ile yeni topluma entegre olarak siyasi, ekonomik, kültürel, edebî ve ilmî sahalarda yer edinmiştir. Muhtelif sahalarda mevâlînin katılımının keyfiyeti ve kemmiyeti ise günümüz akademisinin güncel araştırma meselelerinden biridir. Bu makale, mevâlînin siyasi, ekonomik, kültürel ve edebî yönünü değil, Emevî Devleti bağlamında oryantalistler tarafından “İslâmî ilimlerin teşekkülünde mevâlînin rolü" şeklinde ortaya atılan iddiayı -Araplar ile mevâlînin karşılaşma alanlarından biri olan- Kûfe şehri üzerinden tabakat kitapları kullanılarak “Prosopografi” yöntemi ile saptamayı hedeflemektedir. Makalede öncelikle kavramsal arka plan verilmiş, ardından konunun tarihsel süreci tartışmanın ortaya çıkmasında etkili olan oryantalistlerin görüşleri üzerinden aktarılmış ve akabinde Arap araştırmacıların mesele hakkındaki fikirleri ele alınmıştır. Daha sonra çalışmada takip edilen süreç ve sonuçlar sunulmuştur. Ulaşılan veriler incelenirken “Arap-mevlâ dağılımı, mevlâların ilişki kurmuş oldukları kabileler, Adnânî ve Kahtânî kabilelerinin oranı” başlıklarına yoğunlaşılmış ve veriler grafiklerle somutlaştırılarak yorumlanmıştır.