Poison hemlock (Conium maculatum L.) in Ancient Medicine and Roman Law

Abstract

Jest to artykuł z zakresu historii farmacji oraz prawa, dla którego wspólnym mianownikiem jest janusowe oblicze szczwołu plamistego (gr. κώνειον; łac. Conium maculatum L.). To trująca roślina z rodziny selerowatych (Apiaceae), kojarzona zazwyczaj z niesprawiedliwym wyrokiem sądu ateńskiego na Sokratesa. Współcześnie szczwół plamisty jest nierzadko mylony z szalejem jadowitym (Cicuta virosa L.), który jednakże nie występował na terenie starożytnej Grecji i żaden z autorów nie wymieniał go w swoich dziełach. Szczwół plamisty był jedną z lepiej znanych roślin trujących, zarówno w starożytności grecko-rzymskiej, jak i w Bizancjum. W antyku doceniano również jego uzdrawiające właściwości, traktując szczwół jako ziele lecznicze i składnik wielu farmakologicznych preparatów. Recepty zawierające w swym składzie Conium maculatum przepisywali najsłynniejsi antyczni lekarze, aptekarze i botanicy, jak Hipppokrates z Kos, prekursor współczesnej farmakologii Pedanios Dioskurydes oraz Klaudiusz Galen, ale także Aulus Korneliusz Celsus, Areteusz z Kapadocji, Marcellus Empiryk, i inni. Ich ustalenia potwierdzili następnie lekarze wczesnobizantyjscy, jak Paweł z Eginy czy Orybazjusz. O cykucie rozpisywali się również starożytni poeci, filozofowie i historycy, jak Platon, Arystofanes, Pliniusz Starszy oraz Nikander z Kolofonu. Zainteresowanie szczwołem ze strony antycznego środowiska medycznego było podyktowane jego dwojaką naturą. Uświadamiało całe spektrum działania leków zawierających cykutę, począwszy od skutku najbardziej pożądanego, to jest wyleczenia pacjenta, przez różnego typu objawy związane z zatruciem, aż po śmierć. Z punktu widzenia ówczesnej medycyny był to też probierz wiedzy i określonych umiejętności lekarskich, które sprowadzały się ostatecznie do odpowiedniego przygotowania oraz zaaplikowania lekarstwa, zaś w przypadku zatrucia, do zastosowania skutecznego antidotum. Janusowe oblicze szczwołu jako potencjalnego corpus delicti znalazło swoje potwierdzenie także w źródłach prawa rzymskiego. Począwszy od czasów późnej republiki, trucicieli karano na podstawie ustawy Lex Cornelia de sicariis et veneficis wydanej w 81 r. p.n.e. przez rzymskiego dyktatora Korneliusza Sullę. Po objęciu władzy przez Oktawiana Augusta (27 r. p.n.e.), ustawa ta nie tylko nie została uchylona, ale przekształcono ją z czasem w powszechne prawo przeciwko zabójstwu (homicidium), a obowiązywała nawet po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego. W rzymskim prawie klasycznym już nie tylko umyślne (w celu zabicia człowieka), ale także nieumyślne (wskutek braku umiejętności bądź uważności) zaaplikowanie trucizny rodziło prawnokarną odpowiedzialność sprawcy przestępstwa.