Stereotyp mowy Ukraińca w świetle historii mówionej (na podstawie chrestomatii "Hołosy z Pidlaszszia i Hołosy z Berestejszczyny" Hryhorija Arkuszyna)

W artykule przedstawiono, z wykorzystaniem metody socjolingwistycznej, obraz świadomości językowej ukraińskojęzycznych wspólnot zamieszkujących Podlasie południowe i Polesie białoruskie. Wskazano, wyzyskując wypowiedzi respondentów zawarte w dwóch tomach chrestomatii, na cechy zarówno łączące te dwie grupy użytkowników gwary ukraińskiej, jak i odróżniające oraz wyodrębniające je. Do elementów wspólnych tkwiących w świadomości lokalnych grup, a wynikających z doświadczeń historycznych respondentów, należą odniesienia do czasów II Rzeczypospolitej. Są to: wspólne terytorium państwowe i złożone relacje językowe oraz konfesyjne (por. „mowa prawosławna”). Inną cechą łączącą, jak pokazano w przywołanych wypowiedziach respondentów ukraińskojęzycznych, jest podobna sytuacja komunikatywna. Wspólnoty lokalne na Podlasiu południowym, podobnie jak na Polesiu białoruskim, funkcjonują w warunkach bilingwizmu (niekiedy nawet w warunkach wielojęzyczności). W artykule przedstawiono sytuacje „przełączania kodu językowego”. Opisano je z perspektywy socjolingwistycznej, uwzględniając m.in. kryteria wieku i wykształcenia respondenta. Odrębnym i ważnym zagadnieniem – w świetle wypowiedzi respondentów – jest obserwacja świadomości językowej wspólnot usytuowanych poza granicami państwowymi w zakresie powiązań genetycznych gwary z językiem ogólnonarodowym. Poddane analizie wypowiedzi respondentów reprezentujących wspólnoty ukraińskojęzyczne w Polsce i na Białorusi pokazują zróżnicowany stan świadomości językowej owych społeczności. Jedni (nieliczni) wiążą język ze świadomością narodową, inni pojmują język jako wyznacznik identyfikacji ze wspólnotą lokalną. W artykule przywołano wypowiedzi respondentów uzasadniające zróżnicowanie stanu świadomości wspólnot ukraińskojęzycznych. Są to m.in.: wiek, wykształcenie, stopień mobilności użytkowników języka i zdolność jego obserwacji.