ગુજરાત રાજ્યમાં કૃષિ અને ગ્રામીણ વિકાસ બેંક દ્વારા વિતરિત કરાયેલા ધિરાણનું પ્રદર્શન મૂલ્યાંકન અને અસર વિશ્લેષણ

સહકારી બેંકો મુખ્યત્વે ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં ધિરાણ પ્રદાન કરવા માટે શરૂ કરવામાં આવી હતી. આ બેંકો સહકારના સિદ્ધાંત પર કામ કરે છે અને ઓછી આવક ધરાવતા લોકોને સશક્ત અને સુરક્ષિત કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. આ બેંકો ગ્રામીણ ધિરાણ અને માઇક્રો ફાઇનાન્સિંગ પ્રદાન કરે છે. તેમનો મુખ્ય ઉદ્દેશ અન્ય રાષ્ટ્રીયકૃત અથવા વ્યાપારી બેંકોની તુલનામાં ઓછા અથવા યોગ્ય વ્યાજ દરે ખેડૂતોને કૃષિ લોન પૂરી પાડવાનો છે. ભારતમાં કૃષિ અને સંલગ્ન પ્રવૃત્તિઓમાં સુધારો માટે, આ બેંકો વિવિધ પ્રકારની લોન મેળવવા માંગતા લોકોને તેમની ધિરાણની આવશ્યકતાઓને પૂરી પાડવા માટે વિવિધ લોન પ્રદાન કરે છે. લોનને ટૂંકા ગાળાની લોન, મધ્યમ ગાળાની લોન અને લાંબા ગાળાની લોનમાં વ્યાપકપણે વર્ગીકૃત કરી શકાય છે. ધી ગુજરાત રાજ્ય સહકારી કૃષિ અને ગ્રામીણ વિકાસ બેંક લિ., જેને ખેતી બેંક તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તે લાંબા ગાળાના ગ્રામીણ સહકારી ધિરાણ માળખામાં એકમ માળખા તરીકે કાર્યરત છે, જે રાજ્ય સ્તરની મુખ્ય કચેરી સાથે કાર્ય કરે છે, તાલુકા મુખ્ય મથક પર ૧૭૬ શાખાઓ અને ૧૭ જિલ્લા કચેરીઓ આખા ગુજરાત રાજ્યને આવરી લે છે. ગુજરાતમાં કૃષિના વિકાસમાં ખેતી બેંકનું યોગદાન નોંધપાત્ર રહ્યું છે. આ સંશોધન અધ્યયનનો હેતુ છેલ્લા દાયકા દરમિયાન આ બેંકની કામગીરીને વધુ સારી રીતે સમજવાનો અને લોન લાભાર્થીઓને આપવામાં આવતા ધિરાણની અસર વિશે વધુ જાણવાનો છે. અધ્યયનમાં બેંકની ધિરાણ સુવિધાઓ સંબંધિત લોન લેનારાઓની સમસ્યાઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું છે અને લોનની ચુકવણીમાં ડિફોલ્ટના કારણો શોધવા માટે પ્રયાસ કર્યો છે. ઉપરાંત, આ અધ્યયનમાં કૃષિ ધિરાણનો લાભ લીધા પછી, લોન લેનારાઓની સામાજિક-આર્થિક સ્થિતિ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું છે. આ અધ્યયનમાં બેંકની કામગીરી અંગે શાખા પ્રબંધકોની ધારણાઓને પણ આવરી લેવામાં આવી છે. ઉપરોક્ત ઉદ્દેશો પ્રાપ્ત કરવા માટે જરૂરી ડેટા એકત્રિત કરવા માટે પ્રાથમિક સંશોધન અને ગૌણ સંશોધન ડેટા સંગ્રહ બંનેનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. આ અભ્યાસ માટેના લક્ષ્ય જુથો લોન લેનારાઓ છે, જેમા (૧) જે નિયમિતપણે લોન ચૂકવે છે (નમૂનાનું કદ = ૪૫૦), (૨) લોન ડિફોલ્ટર્સ (નમૂનાનું કદ = ૨૧૦), (૩) શાખા મેનેજર્સ (નમૂનાનું કદ = ૩૦). સંરચિત પ્રશ્નાવલિઓનો ઉપયોગ કરીને, સંબંધિત સેગમેન્ટ સાથેની ક્રિયા-પ્રતિક્રિયાઓને એકત્રિત કરવા માટે પ્રાથમિક સંશોધન ડેટા એકત્રિત કરવામાં આવ્યો છે. લોનની વિગતો, લોનની પરત ચુકવણી, મુદતવિતી રકમ, બેંક વિશેની સમજ, લોન વ્યાજ દર, ખેડૂતને લગતા વિવિધ પાસાઓ પર અસર, બેંકની સેવાઓ પર એકંદર રેટિંગ, બેંક સાથે સંતોષ સ્તર અને બેંકની સેવાઓમાં સુધારણા માટેના સૂચનો એ અભ્યાસના મુખ્ય પરિમાણો છે. શાખાના પ્રબંધકોને લોન મંજૂરી, લોન વિતરણ, મુખ્ય કચેરીમાંથી જરૂરી સહયોગ અને બેંકની સેવાઓ સુધારવા માટેના સૂચનો વિશે વધુ વિગતો જણાવવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવ્યા હતા. ડેટા વિશ્લેષણમાં વિશ્વસનીયતા પરીક્ષણો, વર્ણનાત્મક વિશ્લેષણ, સહસંબંધ પરીક્ષણો, ટી-પરીક્ષણ અને કાઈ-સ્ક્વેર પરીક્ષણ જેવી પૂર્વધારણા પરીક્ષણ તકનીકોનો ઉપયોગ કરેલ છે. બેંક, તેના પ્રદર્શન અને યોગદાન, અન્ય સંબંધિત સહાયક તથ્યો વિશે વધુ વિગતવાર સમજવા માટે વિગતવાર સાહિત્ય સમીક્ષા હાથ ધરવામાં આવી છે. અભ્યાસના તારણોના મુખ્ય મુદ્દાઓ: વર્ષ ૨૦૧૯-૨૦માં ડિમાન્ડ અને વસૂલાત વધી છે. તાજેતરના સમયગાળામાં લોન ઓવરડ્યુમાં કંઈક અંશે વધારો થયો છે, પરંતુ તાજેતરના વર્ષોમાં ઘટાડો જણાયો છે. બેંક ધિરાણમાં અને થાપણોમાં સતત વૃધ્ધિ જાળવવામાં અસમર્થ રહી છે. ઓછી વસૂલાત, એનપીએનું ઉચ્ચ સ્તર, લોન અને એડવાન્સિસમાં ઓછી વૃદ્ધિ અને થાપણ એકત્રીકરણ માટે મર્યાદિત અવકાશ બેંકની મુખ્ય સમસ્યાઓ છે. મધ્યમ ગાળાની લોન અને લાંબા ગાળાની લોન મોટાભાગના લોન ખાતેદારો દ્વારા લેવામાં આવે છે. નાના મૂલ્યની લોન લેનારાઓ (રૂા. ૧.૧ થી ૨ લાખ અને રૂ. ૨.૧ થી ૩ લાખ) વધુ જોવા મળે છે. લોન લેનારાઓએ જે તે હેતુ માટે લોનનો ઉપયોગ કર્યો છે. વિશ્લેષણ બતાવે છે કે લોન મેળવ્યા બાદ કૃષિ ઉપજ, કૃષિ આવક, બચત, સામાજિક સ્થિતિ અને ઘરગથ્થુ ઇલેક્ટ્રોનિક્સ વસ્તુઓની ખરીદીની બાબતમાં સુધારો થયેલ છે. લોનનો ઉંચો વ્યાજદર, લોનની સુરક્ષા તરીકે લેવામાં આવતી જમીનનું ઉચ્ચ મૂલ્ય, અપૂરતી લોનની રકમ, લોન મંજૂરીમાં વિલંબ અને બોજારૂપ લોન પ્રક્રિયા ધિરાણ મેળવવા માટેની સમસ્યાઓ છે. ઘરેલું જરૂરિયાતો, નિષ્ફળ ચોમાસુ, કૃષિ પેદાશોના ભાવમાં ઘટાડો, ઉચ્ચ ઇનપુટ / જાળવણી ખર્ચ, અપૂરતી આવક, પાક નિષ્ફળતા અને સરકારના લોન માફી કાર્યક્રમની અપેક્ષા લોન મુદતવિતી થવાના મુખ્ય કારણો છે. લોન લેનારાઓ અને ડિફોલ્ટર્સ સંમત થયા છે કે ખેતીબેંક, કૃષિ અને ગ્રામીણ વિકાસ પ્રવૃત્તિઓ માટે ધિરાણ આપવામાં નોંધપાત્ર ભૂમિકા ભજવે છે. પૂર્વધારણા પરીક્ષણના તારણો: બેંકની કામ કરવાની પ્રકૃતિ અને લોન લેનારાઓની જાતિ અંગેની જાગૃતિ સંકળાયેલ છે. જમીન હોલ્ડિંગના ક્ષેત્રના આધારે ખેડૂતોની કેટેગરી અને વાર્ષિક આવક સ્તરના આધારે સંકળાયેલ છે. બેંકની યોજનાઓ અને લોન લેનારાઓના શિક્ષણ સ્તર પરની જાગૃતિ સંકળાયેલ છે. લોન લેનારાઓમાં લેન્ડ હોલ્ડિંગના કદ અને લોનની રકમ વચ્ચે નોંધપાત્ર સંબંધ છે. ખેડૂતોની કેટેગરી (જમીનની માલિકી આધારે) અને લેવાયેલા હેતુ માટે લોનનો યોગ્ય ઉપયોગ, એકબીજા સાથે સંકળાયેલ છે. જમીન હોલ્ડિંગ્સનું કદ અને લોન ડિફોલ્ટ એકબીજા સાથે સંકળાયેલ નથી અને સ્વતંત્ર છે. શાખા મેનેજરોની લોન મંજૂરી અને વિતરણ, લોન લેનારાઓની જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવા અને શાખાઓને ટેકો પૂરો પાડવા અને નિયમિત હપ્તો ભરનારને પ્રોત્સાહિત વ્યાજના લાભ વિશે નોંધપાત્ર સારી ધારણા છે. અભ્યાસનો નિષ્કર્ષ છે કે બેંકની નાણાકીય સ્થિતિ તાજેતરના સમયમાં સુધરી રહી છે. તાજેતરના સમયમાં લાંબા ગાળાના લોન ડિફાલ્ટર્સને કારણે બેંકને પડકારોનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. આવતા વર્ષોમાં વધુ ખેડૂતોને સેવા આપવા માટે ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં બેંક નવી શાખાઓ ખોલી શકે. વિશિષ્ટ લોન માટે બેંક બે અઠવાડિયાથી વધુ સમય લે છે કારણ કે ત્યાં વિવિધ ચકાસણી જરૂરી છે. સારી રીતે લોન ઉપયોગના પરિણામે ખેતીની ઉપજ, આવક, બચત, સામાજિક સ્થિતિ, ખરીદ શક્તિ વગેરેમાં વધારો થયો છે. ઉપરાંત, ઉચ્ચ વ્યાજ દર, જમીનનું તારણ અને અપૂરતી લોનની રકમ લોન લેનારાઓ દ્વારા સામનો કરવામાં આવતા મુખ્ય પડકારો છે. બેંકની સેવાઓ માટે રેટિંગનું સારું સ્તર, ઉચ્ચ સંતોષ સ્તર, બેંક પાસેથી ભવિષ્યમાં લોન લેવાની ઉચ્ચ સ્તરની ઇચ્છા સૂચવે છે કે બેંક મેનેજમેન્ટ શાખાઓમાં સેવા સુધારવા માટે વિવિધ પગલાં અમલમાં મૂકવાનું ચાલુ રાખે છે. મુદતવિતી બાકીદારોની લોન ચૂકવવાની તૈયારી એ શાખા સ્તરના વસૂલાત પ્રાપ્તિ પગલાંની સારી નિશાની છે. નવીનતમ ટેકનોલોજી સાથે સંપૂર્ણ બેંકિંગ કામગીરી, બેંકના કર્મચારીઓની કામગીરીમાં સુધારો કરી શકે છે. શાખા મેનેજરો પાસે શાખાના સ્તરે લોન મંજુર કરવાના અધિકાર ન હોવા અને સ્ટાફની અછત લોન મંજુરી વિલંબના મુખ્ય કારણો છે. સંશોધન તારણોમાંથી સૂચનો અને ભલામણ કરવામાં આવેલ છે. બેંકે, બ્રાન્ડ અને તેની લોન યોજનાઓ વિશે વધુ જાગૃતિ લાવવી પડશે. વધુ સારી પહોંચ અને ઉદ્યોગ માન્યતા માટે બેંકે, માન્યતા પ્રાપ્ત એજન્સીઓ દ્વારા માન્યતા રેટિંગ માટે સંપર્ક કરી શકાય. ખેડૂતોને તેમની કૃષિ પ્રવૃત્તિઓમાં સુધારો કરવા માટે અદ્યતન ખેતી તકનીકો પ્રદાન કરી શકાય. હાલમાં, અનુસરવામાં આવતી લોન પ્રક્રિયાને વધુ સરળ બનાવી શકાય જેથી લોન લેનારાઓ તેને વધુ સારી રીતે સમજી શકે. લોનની મંજૂરી અને લોન વિતરણ માટે લેવામાં આવતા સમયને કર્મચારીઓની કમ્પ્યુટર કુશળતામાં સુધારો કરીને ઘટાડી શકાય છે. લોન લેનારાઓને આકર્ષિત કરવા માટે વ્યાજ દર શક્ય હદ સુધી ઘટાડી શકાય. લોન પરના વ્યાજ દર અન્ય બેંકો સાથે સ્પર્ધાત્મક રાખી શકાય, ડિફોલ્ટર્સને લોન ભરપાઈ કરવા વ્યાજમાં વિશેષ છૂટછાટ આપી શકાય અથવા લોન ભરવાની અવધિના સમયગાળામાં વધારો કરી શકાય. ઉપરાંત, લોન કેસોની મંજૂરી માટેની પ્રક્રિયા, વિલંબ કર્યા વિના અગ્રતા પર કરવામાં આવે, લોન માટે જરૂરી ડાઉન પેમેન્ટની રકમ લોનની રકમની વર્તમાન ૧૫% મર્યાદાથી ઘટાડવામાં આવે, સમાન અથવા ઓછી રકમની લોન અગાઉની લોન સમયે જમીનના રેકોર્ડ્સ પર કરવામાં આવેલ મોર્ટગેજ ડીડ / બોજાનોંધ ધ્યાનમાં લઈ અગાઉ મંજુર થયેલ લોનની રકમની મર્યાદામાં પૂરી પાડવામાં આવે તો ધિરાણ સરળ બની શકે. બેંક સમયાંતરે લોન પ્રોસેસિંગ, દેખરેખ, વસૂલાત પ્રાપ્તિ, ડિફોલ્ટર્સનું સંચાલન વગેરે માટેની મેન્યુઅલ અને નીતિઓને અપડેટ કરી શકે છે. બેંકે સ્પર્ધાત્મક પરિસ્થિતી,, ટેક્નોલોજી અપ ગ્રેડેશન, સ્ટાફની જરૂરિયાતો અને સ્ટાફ તાલીમ અંગે ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું પડશે. લોન માટે જરૂરી દસ્તાવેજીકરણ સુવ્યવસ્થિત કરવામાં આવે, બેંકની લોન નીતિમાં સુધારો કરવામાં આવે અને સરળ બનાવવામાં આવે. બેંકની હિસાબી નીતિને તેની વર્તમાન હાઈબ્રીડ સિસ્ટમથી બદલી તમામ શાખાઓ માટે એકરૂપતા સાથે વેપારી પ્રણાલીમાં લઈ જવા સુધારો કરી શકાય, શાખાની કામગીરીના કમ્પ્યુટરીકરણથી બેંકના કામને વધુ મજબૂત બનાવી શકાય, બેંકનુ સંચાલન, બેંકની પ્રવૃત્તિઓ અને કામગીરીમાં વધુ સુધારણા માટે નાબાર્ડ, રાજ્ય સરકાર અને કેન્દ્ર સરકારનો સહયોગ મેળવવાથી વધુ મજબૂતી મેળવી શકાશે. ખેડૂતોને તેમના ઘર સુધી જઈ લોન સુવિધાઓ આપી શકાય તેવી જોગવાઈ માટે નવી નીતિઓ અમલમાં મુકવા પહેલ કરવાથી બેંક ખેડૂતોને તથા થાપણદારોને વધુ સારી સેવા પ્રદાન કરી શકે.