ÖZBEK TÜRKÇESİNDE BENZETME BİLDİREN BİÇİMBİRİMLER

Abstract

Dilin gelişmesi belki de öz olarak benzetme düşüncesinin bir sonucudur. Dildeki soyut anlamlı kelimelerin hemen hepsi bu benzetmenin bir ürünüdür. İlaveten dilbilgisinde kullanılan yan anlam, mecaz anlam, ikinci anlam gibi kavramlar da benzetme düşüncesiyle ilintilidir. Öte yandan gelişmiş dillerde benzetme eylemi beraberinde tahmin, çağrışım, yaklaşıklık, aynılık, karşılaştırma, varsayma, kabul, telakki, görünme, ihtimal, bakış açısı, yorumlama, öngörü gibi düşünceleri de içerir. Dolayısıyla yüzey yapıda benzetme yokmuş gibi görülen cümlelerin bile derin yapısına inildiğinde benzetmenin olduğu görülmektedir. Dillerde benzetme yaparken somut biçimbirimler kullanılabileceği gibi (şeker gibi adam), söz konusu türden hiçbir biçimbirim bulunmadan da bu durum sağlanabilmektedir (Şekerim, bir gel.). Bu çalışmamızda Özbek Türkçesinde benzetme amaçlı kullanılan bağımlı veya bağımsız bütün biçimbirimler ele alınacaktır. Bunlar içinde isimler ve bu isimleri türeten ekler, fiiller ve bu fiilleri türeten ekler, edatlar, deyimler vb. Bunlardan birtakım edat ve birtakım isim yapım eklerinin özellikle Farsça, nadiren Arapça kökenli, ayrıca kimilerinin son derece işlek oldukları görülmektedir. Öte yandan Özbek Türkçesinde pekiştirilmiş veya yalın benzetme türleri de sıkça kullanılmaktadır.