Moc, wygoda, kształt, piękny pozór. Uwagi o kształtowaniu dzieła architektonicznego według anonimowego autora Krótkiej nauki budowniczej z 1659 r

Abstract

Opublikowana w 1659 r. „Krótka nauka budownicza dworów, pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego” jest pierwszą w Polsce oryginalną książką w całości poświęconą architekturze rezydencjonalnej. W niniejszym artykule przedstawiono próbę nowej interpretacji tego tekstu, zwłaszcza w odniesieniu do relacji pomiędzy wartościami użytkowymi i estetycznymi budynku oraz zasad jego kształtowania. Zwracając się do szlachty bezpośrednio po zakończeniu niszczycielskiej wojny, autor traktatu starał się, pisząc łatwo zrozumiałym językiem, znaleźć kompromis pomiędzy szybkim i prostym sposobem planowania i wznoszenia dworu a szacunkiem dla klasycznych zasad architektury. Według niego źródłem architektonicznego piękna są proporcje poszczególnych części budynku oraz harmonijna zgodność tychże z sobą nawzajem i z całością. Reguły te odnosi przede wszystkim do układu pomieszczeń oraz rozmieszczenia oraz umiejscowienia otworów okiennych i drzwiowych. W ten sposób zostały one powiązane z witruwiańską zasadą celowości (utilitas). Zewnętrzna forma budynku wynika z umiejętnego i rozsądnego podziału wnętrza, zaś porządkującą rolę odgrywają tu proporcje i zgodność poszczególnych elementów. To właśnie relacja pomiędzy wnętrzem i elewacją decyduje o estetyce budowli. Akcentując trwałość i celowość, za rzecz kluczową dla kształtowania dzieła architektonicznego przyjął jego właściwy podział, określony jako compartitio, racjonalny i harmonijny układ przestrzenny porządkujący całość budowli. Podporządkowanie harmonijnego powiązania części budowli nadrzędnej zasadzie compartitio, dla której punktem odniesienia jest raczej utilitas aniżeli venustas, powoduje, że estetyka budowli znajduje swój wyraz właśnie w „umiejętnym i rozsądnym podzieleniu budynku”. Powiązanie estetyki budowli z jej wartościami użytkowymi i trwałością, a także potraktowanie jej jako organicznej całości, w której układ przestrzenno-funkcjonalny i wynikający z niego podział elewacji muszą być zgodne, sytuuje polski tekst w tradycji palladiańskiej. Wartości użytkowej nie należy przy tym interpretować w duchu nowoczesnego funkcjonalizmu, a raczej jako ścisłe powiązanie układu przestrzennego budynku z jego celem, czemu powinna odpowiadać architektoniczna forma. Użytkowa wartość architektury jest przy tym nierozerwalnie związana z kontekstem kulturowym, układ przestrzenno-funkcjonalny układ musi być bowiem dostosowany do lokalnych warunków i zwyczajów.