O społecznej koncepcji i jej artystycznym wcieleniu w Ostapie Bondarczuku Józefa Ignacego Kraszewskiego

Abstract

Autor artykuł rozpatruje powieść J.I. Kraszewskiego Ostap Bondarczuk w scenerii wirowych prądów nowoczesności i nowych możliwości epoki napoleońskiej oraz pewnego ukrytego programu metafizycznego, który w tym ujęciu byłby postrzegany przez pozytywistów jako „naturalny”. Zwraca uwagę, że pisarz swoją powieść zinterpretował raczej w duchu romantycznej chrześcijańskiej mądrości ludowej. Ostatecznie sam Kraszewski wyszedł poza granice swojej klasy i uwarunkowanej przez nią mentalności. „Wyzwolenie samego siebie” jest utrudnione przez przypisanie człowieka do jego oryginalnego programu. Program ten oparty jest na biblijno-folklorystycznym archetypie pierwotnej fizyczno-społecznej nierówności ludzi. Mimo całej szczerości pragnienia hrabiego, aby przekształcić Ostapa w „swojego”, czyli w „Eustachego”, przy wielkich wysiłkach tego ostatniego, aby spełnić nadzieje „nowych rodziców”, główna postać nie wykazuje odwagi, zdolności do zdecydowanego wyjścia poza szablon określony z góry przez narodziny i pierwsze lata życia. Fakt, że Ostap wbrew swojej woli „odmienił swój los”, nie uczynił go naprawdę wolnym i szczęśliwym. Prawdziwa zmiana roli społecznej dokonuje się nie przez „wspaniałe” miłosierdzie z zewnątrz, ale osobistą ciężką pracą i bezinteresowne poświęcenie – takie spojrzenie byłoby interesujące i zgodne z nurtem pozytywizmu. Wciąż jednak mamy do czynienia z romantyczną konstrukcją bohatera. Z drugiej strony J.I. Kraszewski tylko częściowo i bardzo płynnie wykorzystywał pozytywistyczne indywidualne metody przedstawiania osoby w dynamicznym środowisku jako materiale dodatkowym, co wzbogacało styl autora, ale nie zmieniało jego metody artystycznej.