How was the traditional makam theory westernized for the sake of modernization?

Abstract

Bu makalede, Turkiye’de yasanan Batililasma surecinde, geleneksel makam teorisini modernlestirmek isteyenlerce yapilan donusturucu mudahaleler, soylem analizi temelinde ve elestirel baglamda tartisilmaktadir. Makam, Turk muziginin oldugu kadar Dogu muziginin de en temel kavramlari arasinda yer alir. Meseleyi kavramsal cercevede dogru bir sekilde incelemek maksadiyla burada, dayandiklari muzik unsurlari acisindan iki temel muzik teorisi yaklasimi ayirt edilmistir: (i.) dizi-merkezli ve (ii.) melodi-merkezli. Bunlardan ilki, tipik olarak Bati armonik tonalitesine ozgu kavrayisi temsil ederken, ikincisi de Batililasma donemi oncesindeki geleneksel Turk makam kavrayisini simgeler. Bu donem uc baslik altinda ele alinmistir: (i.) ‘modernles(tir)meden onceki geleneksel Turk makam kavrayisi, (ii.) modernles(tir)me evresindeki donusturucu mudahaleler, (iii.) son donemlerdeki yeni ve elestirel yaklasimlar. Makam teorisi, Turkiye tarihinde bir zamanlar geleneksel bir mirasi iletmek amaciyla kullanildigindan, kendi kulturel cercevesi icinde, kendine ozgu bir uygulama ve egitim tarzina sahipti. Modernlesmeden once makamlari aciklamak icin matematik, felsefe veya kompozisyona dayali uc farkli teorik modelin kullanildigi belirlenmistir. 19. yuzyilda, Turk modernlesmesi, ‘Bati’ya benzeme’ arzusunun tezahur etmeye basladigi bir asamaya ulasti. Bu yuzyilin sonlarindan baslayarak, makam kavrayisi da bazi donusturucu mudahalelere maruz kaldi. Once, Bati muzik teorisine ozgu dizi ve tonalite gibi kavramlarla mukayese edildi. Bu asamada, armonik tonaliteye ozgu dizi-merkezli teori, makam icin insa edilmek istenen ‘yeni/modern’ teori icin tam ve mukemmel bir model olarak goruldu. Yekta, Ezgi ve Arel gibi onde gelen modernlestiriciler, geleneksel makam perdelerini, armonik islevlere sahip Avrupa tonal dizileri olarak yorumlamakta herhangi bir mahsur gormediler. Dahasi, bu donusturucu mudahaleleri, makam teorisini modernlestirmek adina zorunlu bir ilerleme olarak da kabul ettiler. Ozellikle Arel tarafindan ortaya konulan model, uzun yillar boyunca, yerli veya yabanci arastirmaci, egitimci ve muzisyenler tarafindan, Turk muziginin yegâne modern teorisi olarak kabul gormus ve kullanilmistir. Ancak, gercek muzik icralariyla devamli surette celisen bu teorinin kusurlu ve eksik yonleri, onun ‘kriz’ icine girmesine ve en azindan son elli yildir, cok yonlu elestirilere tabi tutulmasina neden olmustur. Konuya dair yeni tartismalardaki baslica gorusler ortaya konulmak suretiyle burada, makam kavraminin, ozellikle Osmanli dunyasindaki tarihsel seyri de goz onunde bulundurularak, melodi-merkezli bir yaklasimla anlasilmasi gerektigi acikca ortaya cikmistir. Sonucta, Osmanli dunyasinda 15. yuzyildan itibaren gelistirilen melodik harekete dayali makam teorisine, eski itibar ve gecerliliginin iade edilmesi ve bu adimin, yeni teorik calismalar icin baslangic alinmasi gerektigi one surulmustur.