Umowy między dziedzicami a chłopami w zasobie Archiwum Państwowego w Łodzi (1807–1846)

Abstract

Artykuł dotyczy relacji między chłopami a dziedzicami w okresie między wydaniem dekretu grudniowego (1807) a ogłoszeniem ukazu czerwcowego (1846). Konstytucja Księstwa Warszawskiego przyznała chłopom wolność osobistą i zapowiedziała wprowadzenie zrywającego z feudalizmem napoleońskiego kodeksu cywilnego, ale wydany wkrótce po niej dekret grudniowy przesądził, że za właścicieli gospodarstw chłopskich w nowym kapitalistycznym rozumieniu należy co do zasady uznawać dziedziców, a nie chłopów. Z kolei wydany w 1846 r. tzw. ukaz czerwcowy istotnie ograniczał możliwość rugowania chłopów przez właścicieli ziemskich, przywracając w odniesieniu do gospodarstw obejmujących co najmniej trzy morgi gruntu stan prawny, który można określić mianem własności podzielonej. Celem artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu Kodeks Napoleona wpłynął na kształt stosunków między dworami a chłopami. Drobiazgowa analiza pięciu zawartych w tym okresie umów znajdujących się obecnie w zasobie Archiwum Państwowego w Łodzi sugeruje, że nowoczesne francuskie prawo w bardzo niewielkim stopniu oddziaływało na stosunki własnościowe na polskiej wsi. Mocą zawieranych umów tworzono prawa rzeczowe, które można określić mianem własności podzielonej – mimo że instytucja ta została pominięta przez twórców Kodeksu Napoleona.