Medieval Rarity or a Perfect Forgery?

Abstract

Średniowieczny unikat czy idealny falsyfikat? Kubek do gry w kości ze scenami dworskimi w kolekcji Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie W Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie znajduje się największy w Polsce zbiór średniowiecznych wyrobów z kości słoniowej. Do kolekcji pozyskiwane były one głównie dzięki księciu Władysławowi Czartoryskiemu, założycielowi Muzeum w Krakowie. W tej zróżnicowanej grupie artefaktów (w jej skład wchodzą m.in. dwie figurki Marii z Dzieciątkiem, pióro pastorału, szkatuła z warsztatu Embriachich) znajduje się kubek do gry w kości, który dotychczas w literaturze przedmiotu uważany był za wyrób francuski z pierwszej połowy XIV wieku. Szeroko zakrojona kwerenda, przede wszystkim w bazie Gothic Ivories Project, pozwoliła ustalić, że przedmiot jest zupełnym unikatem nie tylko w zbiorach polskich, ale także światowych. Kubek zdobią dwie rzeźbione sceny – pierwsza przedstawia damę i młodzieńca zajętych grą w kości, druga ukazuje scenę dworską, której ikonografia nie znajduje analogii wśród innych znanych średniowiecznych ivoirów. Za tym, że dzieło może być wyrobem średniowiecznym przemawia przede wszystkim styl, łączący kubek z oprawami lusterek powstającymi od początku aż do połowy XIV wieku. Funkcja kubka i jego ikonografia każą jednak podać w wątpliwość oryginalność dzieła – wiele wskazuje bowiem na to, że średniowiecznych gier w kości nie rozgrywano z użyciem kubków. Pod koniec XVIII i w XIX wieku, w czasach tzw. manii kolekcjonerskiej na rynku antykwarycznym pojawiło się wiele falsyfikatów średniowiecznych dzieł, w tym także z kości. W artykule podjęta została próba umieszczenia kubka w kontekście ikonograficznym oraz stylowym (zwłaszcza w zestawieniu z innymi wyrobami z kości słoniowej). Podniesiony został również aspekt jego funkcji na tle średniowiecznych praktyk dworskich, ze szczególnym naciskiem na gry planszowe. Na końcu poruszona została kwestia datowania dzieła. Wyjaśnienie wymienionych zagadnień może pomóc w próbie odpowiedzi na pytanie, czy kubek w kolekcji Czartoryskich jest jedynym w swoim rodzaju dziełem średniowiecznym, czy też udanym falsyfikatem.