Zmiany wymagań syntaktycznych w procesach gramatykalizacji i postgramatykalizacji przyimków wyłączających

Abstract

Artykuł prezentuje w ujęciu dynamicznym powstanie i rozwój tak zwanych przyimków wyłączających w języku polskim na tle słowiańskim. Autorzy kładą nacisk na procesy gramatykalizacji i postgramatykalizacji, w wyniku których powstają tak pierwotne, jak i wtórne przyimki w rodzaju bez – przez, oprócz, poza, kromia, wyjąwszy, z wyjątkiem itd. Większość tych wyrażeń powstała z rzeczowników, przysłówków lub czasowników, natomiast przyimki oprócz i poza powstały z innych przyimków, odpowiednio prócz oraz po + za. W wyniku tych procesów doszło do przekształcenia cech kategorialnych przyimków, które nasycają się nowymi treściami i przechodzą na wyższy (nieprzedmiotowy) poziom języka, by ostatecznie zmienić się w tzw. kontekstualizatory. O rekategoryzacji badanych wyrażeń świadczą m.in.: zmiany składniowe, przynajmniej w zakresie rodzaju prawostronnego argumentu i kontekstowego uogólnienia, redukcja fonologiczna (cf. proče > proč, kromia > krom), a także utrata własności składniowych charakterystycznych dla form wyjściowych. Nadal jednak zachowują (dziedziczą) one rekcję, charakterystyczną dla ich podstaw, por. krom + gen, wyjąć + acc > wyjąwszy + acc.