Błąd co do nierozerwalności małżeństwa (kan. 1099 KPK) a wykluczenie nierozerwalności małżeństwa (kan. 1101 § 2 KPK) w świetle doktryny i orzecznictwa

Po promulgowaniu KPK/83 powstał problem wzajemnej relacji kan. 1099 KPK/83, zmodyfikowanego w stosunku do kan. 1084 KPK/17 (błąd prawny m.in. co do nierozerwalności małżeństwa; modyfikacją stała się klauzula „dummodo non determinet voluntatem”) i kan. 1101 § 2 KPK/83 (wykluczenie pozytywnym aktem woli m.in. nierozerwalności małżeństwa). W gruncie rzeczy chodzi o odpowiedź na pytanie, czy error iuris stanowi autonomiczny tytuł nieważności małżeństwa, czy też sprowadza się do aktu symulacyjnego. Debata w tym zakresie objęła zarówno doktrynę, jak i orzecznictwo Roty Rzymskiej. Należy zauważyć, że wykluczając nierozerwalność małżeństwa (kan. 1101 § 2 KPK/83), nupturient ma pełną świadomość tego, że związek ten jest nierozerwalny, niemniej jednak przymiot ten wklucza pozytywnym aktem woli. Ma więc wówczas miejsce rozbieżność między aktem zewnętrznym (wyrażenie zgody małżeńskiej) i przedmiotem woli (małżeństwo rozwiązalne). Tymczasem, w myśl kan. 1099 KPK/83 nupturient trwa w błędzie co do nierozerwalności małżeństwa (jest przekonany o tym, że małżeństwo jest rozwiązalne, nie znając innej formy małżeństwa). Należy zdecydowanie opowiedzieć się za autonomicznością error iuris (pogląd ten dominuje tak w doktrynie, jak i w orzecznictwie ratalnym). Jednocześnie trzeba podkreślić, iż zdeterminowanie woli przez błąd bynajmniej nie oznacza braku u kontrahenta pozytywnego aktu woli, na co wskazują słowa kan. 1099 KPK/83 „dummodo non determinet voluntatem”. Sam błąd (jak w odniesieniu do kan. 1096 KPK/83) nie niweczy zgody małżeńskiej, wymagając interwencji woli (wola jest zdeterminowana przez błąd). Akt woli zawarcia małżeństwa rozwiązalnego, który nie jest jednak aktem symulacyjnym, stanowi rzeczywistą intencję kontrahenta skierowaną ku małżeństwu nieprawdziwemu (rozwiązalnemu). Gdy chodzi o ową interwencję woli, to wolno przyjąć, że błąd determinujący wolę ku małżeństwu rozwiązalnemu (znanemu kontrahentowi jako jedyne), stanowi de facto – implicite – wykluczenie nierozerwalności. Intencja bowiem zawarcia małżeństwa rozwiązalnego, jako rzeczywistości przeciwnej małżeństwu prawdziwemu (włączenie do przedmiotu zgody małżeńskiej elementu niezgodnego z instytucją małżeństwa), skutkuje domyślnym wykluczeniem tego ostatniego.