Ucieleśniona. Paradoksy „Rozbierania Justyny” Czesława Miłosza

Wiersz Miłosza Rozbieranie Justyny odczytany został jako metatekstowa całość, wykraczająca poza dialog z Nad Niemnem Orzeszkowej. Utwór ustanawia zarówno relację podmiotu wobec głównej bohaterki powieści, jak wobec Orzeszkowej – patronki literackich powrotów na Litwę i pisarskiego samoograniczenia. Jest też wglądem w proces przejścia od inicjacyjnego przeżycia lekturowego do refleksji świadka Historii. Pełna erotyzmu scena z lustrem, w świetle psychoanalizy Lacana, prowadzi do utożsamienia poetyckiego voyeura z Justyną. Kreowanie dalszych losów Orzelskiej w geście urealnienia fikcji czyni z niej figurę ojczyzny i losu. Połączenie symboliki wanitatywno-katastroficznej z sensualizmem opisu wzmacnia wieloznaczność wiersza z perspektywy postpamięci. Intymny zapis lekturowy przechodzi w kreowanie wspólnoty żywych i umarłych dzięki poetyckiemu słowu. Gospodarz hybrydycznej całości dodaje do utworu późniejszy komentarz, eksponując palimpsestowy charakter fantazmatów, wspomnień z krainy dzieciństwa i źródeł historycznych. Wiersz okazuje się zarówno dwuznacznym hołdem wobec Orzeszkowej, jak inkarnacją toposu natchnienia (intuicji zweryfikowanej przez świadectwa historyczne) i gestem utożsamienia wiekowego poety z sobą dawnym.