On the Characteristics of the Morpheme -DI idi ~ -DIydI in Turkish

Abstract

Bu yazının konusu, Türkçe dil bilgisi çalışmalarında genellikle “görülen geçmiş zamanın hikâyesi” biçiminde adlandırılan Türkiye Türkçesindeki -Dİ idi ~ -Dİydİ biçim birimidir. Eş zamanlı metodun kullanıldığı çalışmanın amacı; -Dİ idi ~ -Dİydİ şeklinin, Viktor Grigoryeviç Guzev tarafından geliştirilen “üç kerterizli zaman” sistemindeki yerini belirlemek ve kiplik, dil bilgisel zaman ve görünüşlük (kılınış ve görünüş) açısından ayırıcı özelliklerini tespit ederek anlamını biçimlendirmektir. Literatürde -Dİ idi ~ -Dİydİ şekli ile “uzak geçmiş” bildirildiği fikri öne çıkar. Ancak çağdaş Türkiye Türkçesi edebî eserlerinden alınan örneklerin de tanıkladığı üzere, şeklin, çok yakın bir geçmişten uzak geçmişe kadar çeşitli dil bilgisel zamanları ifade edebildiği görülür. Çok yakın geçmişi de iletebilme özelliğinden dolayı, bu çalışmada, şeklin, “geçmiş zaman kesiti kerterizi” ile ilgisini yitirdiği ve “şimdiki zaman kesiti kerterizli zaman ulamları” içerisinde yer aldığı fikri öne sürülmektedir. -Dİ idi ~ -Dİydİ biçim birimi, “sınır sonrası görünüş” anlam birimciği ile işaretli -mİş idi ~ -mİştİ’den herhangi bir görünüş anlam birimciğine değil kılınış anlam birimciğine sahip olmasıyla da ayrışır. Şekil, anlatımlarda kullanılan sözcük ve sözcük öbekleri ile bağlamın da yardımıyla “hatırlama/hatırlatma” anlatılanını dile getirebilir. Ancak bu, onun anlamının ayrılmaz bir bileşeni, yani anlam birimciği değildir. Türkçede -Dİ idi ~ -Dİydİ, resmî yazışma, gazete, bilimsel eser vb. ölçünlü dil kullanımı gerektiren alanlarda verimsiz, günlük konuşma ve ağızlarda ise verimlidir. -Dİ idi ~ -Dİydİ şekli, eylemin, şimdiki zaman kesitinden önce yakın ya da uzak belirsiz bir geçmişte gerçekleştirildiğini bildiren zaman anlam birimciği ile eylemin, bir veya birkaç kez yapıldığı kılınış (anlam birimciği) ve bildirme kipliği anlam birimciğinden oluşan anlama sahip işlek ve verimsiz fiil bitimli şeklidir.