Osman b. Affân Mushafı ve Fas-Endülüs Mushaf Yazım Geleneğine Etkisi

Abstract

Bu çalışma esas olarak hicrî erken dönem el yazma Endülüs ve Fas mushafları konusunu ele almaktadır. Çalışmanın Giriş bölümünde kûfi hattı mefhumu ve bunun resm-i mushafla ilişkisi kaynaklara dayalı olarak ortaya konulmaktadır. Çalışma, üç ana ekseni temel almıştır. Bunlardan ilki, tarihsel olarak Fas ve Endülüs mushaflarının kavramsal anlamını kaynaklara dayanarak incelemektedir. Burada ayrıca bu mushaflar, Kuzey Afrika ve Güney Avrupa’daki fetih hareketleri, uygarlık ve İslam medeniyetiyle ilişkilendirilmiştir. İkinci eksen, Fas ve Endülüs mushaf yazısının özellikleri ve bu mushafların hicrî I. yüzyılda “hatt-ı yâbis” (Hicâzî/Kûfî) diye isimlendirilen bir hatla yazılmış olan “mesâhif-i Osmâniyye” tarzına uygunlukları etrafında şekillenmektedir. Ayrıca bu mushafların, Ebü’l-Esved ed-Düelî’nin (ö.69/688) tesis ettiği ve Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî’nin (ö.175/791) geliştirdiği nokta ve harekeleme kurallarına olan alakalarına da değinilmiştir. Zira bu hususlar Mağrib (Fas, Tunus, Endülüs) ve Meşrik mushafları özelinde karşılaştırmalı olarak araştırılmıştır. Yine bu mushaflar, Ebû Amr ed-Dânî (ö.444/1052) ve resm-i Mushafla ilgilenen diğer alimlerin işaret ettikleri yönde kaynaklara dayalı olarak ve etimolojik açıdan ele alınmıştır. Bir taraftan da erken ve modern el yazması Mushaflar kodikolojik cihetten araştırılmıştır. Bunun yanı sıra matbu ve el yazması halinde bulunan Fas ve Endülüs mushaflarında gerek harf gerekse kelime cihetinden kitâbet-i Mesâhift-i Osmâniyye’nin en önemli özelliklerini açığa çıkarma çalışması da yapılmıştır. Son eksen ise, Fas ve Endülüs'te imlâ alimlerinin belirledikleri şekilde mushaf-ı şerif yazımında, harf ve kelime resminin sistematik olarak zabt edilmesi yoluyla el-makâsıdu’t-tahsîniyye etrafında çevrelenmektedir. Yine medeniyet ve uygarlığın, mushafların süslenmesindeki tezhibindeki ayrıca vakfetme üslubundaki sanatsal biçim ilişkisine de bakılmıştır. Böylelikle çalışma üzerinde Mağrib ve Meşrik mushaflarının karşılaştırılması metodu hâkim kılınmıştır. Çalışmada ulaşılan en bariz sonuca göre kûfi yazımından sülüse ve aklâm-ı sitte’ye (şeş kalem) intikal eden meşrik ehlinin aksine Fas ve Endülüs mushafları Hicaz yazısını geliştirmiş, güzelleştirmiş ve yazım hususunda onu merkezî bir konuma getirmiştir.