THE CONCEPT OF "HAYNAPE" IN THE CIRCASSIAN SOCIETY: TOKAT/ BATMANTASH VILLAGE EXAMPLE

Abstract

Çerkesler, geleneklerine bağlı bir toplum olarak tanınmaktadır. Yaşadıkları coğrafyalardaki çeşitli zorluklara karşı kültürlerini bir sığınak olarak gören Çerkesler, kültürel verimleri ile insanlığın mirasına önemli katkılarda bulunan bir halk olarak varlıklarını sürdürmektedirler. Varlıklarını sürdürürken hem birlikteliğin telkini hem de ayrışmanın engellenmesi için çeşitli kaidelere sıkı sıkıya bağlanan Çerkesler, haynape denilen kavrama özel bir önem atfetmişlerdir. Araştırma kapsamında söz konusu kavrama yüklenen anlamlar incelenmiştir. Kültürel coğrafya ve halkbilimi alanlarının analiz desenlerinden faydalanılan çalışma kapsamında Tokat ilinin merkez ilçesine bağlı olan Batmantaş Köyü’nde 20 kişi ile rastgele örneklem belirlenerek görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Bu görüşmelerde yapılandırılmış görüşme formu aracılığı ile gönüllü katılımcılara sorulan dört soru vasıtasıyla haynape kavramına atfedilen anlamlar ortaya konulmaya çalışılmıştır. Buna göre haynape kavramının Çerkes toplumunda Adige xabze denilen örf bütününün yasaklarını teşkil ettiği tespit edilmiştir. Katılımcıların haynapeyi Türkçe ayıp, saygı, gelenek, yasak; Çerkesçe xabze, yemug, thamade kelimeleri ile andığı görülmüştür. Bu kelimeler ile birlikte anılması, haynapenin Çerkes kültürünü ayakta tutan önemli bir eğitim aracı olarak anlamlandırıldığını da düşündürmüştür. Bu bağlamda Haynapenin toplumu bir arada tutan işlevsel yönü kadar söz konusu öğretici tarafı ile önemsendiği de tespit edilmiştir. Yasak ve kınamaların; çocukların yetiştirilmesi, gençlerin aile kurumunu ayakta tutması, ihtiyarların ise sıhhatle yaşlılığını geçirerek saygı görmesi için bir araç sayıldığı görülmüştür. Bundan hareketle haynapenin yalnızca yasaklama ve kurallar koyma aracı olmadığı; bu yönü ile tabu sayılamayacağı, toplumun birlikteliği için çok önemli bir gereç sayıldığı değerlendirilmiştir. Ayrıca ekseriyetle uyarı, men ve yasakları içeren bir kavram olarak algılanmasına karşın haynapenin tüm kaynak kişilerce övülerek anlamlandırılması, Çerkeslerin kültürel varlıklarının anlamı ve işlevselliği bakımından ittifak ettiği şeklinde değerlendirilmiştir.