Ressam Hoca Ali Rıza ve Çanakkale Kumkale’de Bir Çeşme: Moldovanlı Ali Paşa Çeşmesi

Abstract

Uskudarli Ali Riza olarak da anilan ressam Hoca Ali Riza, belgelemeci tavirla cok sayida mimarlik eserini resimlerine aktarmistir. Asker ressamlardan olan sanatci, yasadigi donemde, anitsal mimarlik ornegi olarak camiler, turbeler, kopruler, cesmeler, sebiller, evler, koskler, konaklar gibi dini ve sivil mimarlik orneklerini karakalem, suluboya ya da yagliboya resimleriyle belgelemistir. Ankara'da Milli Kutuphane Tablo Koleksiyonu'nda yer alan resimleri arasinda, Canakkale peyzajlari da vardir. Bu resimlerinden biri, "Kumkale Ali Pasa Cesmesi" adiyla kayitlidir. Kagit uzerine karakalem ve suluboya ile yaptigi resimde, abidevi bir meydan cesmesini betimlemis ve Osmanlica el yazisiyla Kumkale'de Moldovanli Ali Pasa'nin insa ettirdigi harapca bir cesme aciklamasini resme yazmistir. Bu aciklamadan, cesmenin Kumkale'de oldugu ve Moldovanli Ali Pasa'nin yaptirdigi anlasilir. Moldovanli Ali Pasa, III. Mustafa donemi Osmanli sadrazamlarindandir. Mayis 1770'te Seddulbahir muhafizligi ile Canakkale Bogazi seraskerligine tayin edilmistir. Canakkale'deki gorevi nedeniyle Seddulbahir ve Kumkale'de de bulunmus olmasi, Hoca Ali Riza'nin resminde gorulen cesmeyi insa ettirmis olabilecegi gorusunu kuvvetlendirir. Resimdeki cesme, cokgen planli, hazneli ve kursun kapli catili anitsal bir meydan cesmesidir. Tasarim ve susleme olarak 18. yuzyil cesmelerine uygundur. Resmin saginda, kubbeli bir yapi daha dikkati ceker ve burasi, gunumuzde askeri alan olarak kullanilan Kumkale Kalesi'nin guneyindeki hamam olmalidir. Bu alanda gunumuzde iki hamam olmasina karsilik, resimdeki cesmeden hicbir iz yoktur. Kumkale Kalesi ve cevresindeki evler, 1915'teki bombardiman ve saldirilarda harap edilmistir. Muhtemelen resimdeki cesme de bu surecte ya da sonrasinda yok olmustur. Sanatci, ayni koleksiyondaki Canakkale Cinarlik'tan bir kosk gorunumunu aktardigi bir resme 1318 [1902] tarihini yazdigindan bu tarihte Canakkale'ye gelmis olmali ve Kumkale'yi de ziyaret ederek, buradaki cesme ve cevresi ile bir baska resminde de Kumkale'deki bazi evleri resmetmistir. Moldovanli Ali Pasa'nin Istanbul Uskudar'da gunumuze ulasmayan bir cesmesinin oldugu bilinir. Ali Pasa'nin Kumkale'de de bir cesme yaptirmis oldugu ve Hoca Ali Riza'nin 1900 baslarinda Canakkale Kumkale'yi ziyaretinde burayi gormus olabilecegi ve cesmeyi de hemen orada hizlica resme aktararak belgeledigi anlasilir. Bu acidan resimleri, Canakkale ve eski Kumkale icin gorsel belgeler olarak degerlendirmek mumkundur.