Tasavvufî Açıdan Allah’a İzafe Edilen Zaman ve Mekan Problemi (Mahmud Üşnüvî’nin Ğâyetü’l-imkân fi dirâyeti’l-mekân Adlı Risalesi Bağlamında)

Abstract

Zaman ve mekan kavramları tarih boyunca ilim ehlinin üzerinde düşündüğü önemli iki konudur. Ancak bunda ittifak ettikleri düşünülemez. Zira filozoflar, kelamcılar ve mutasavvıflar her biri kendi penceresinden olaya farklı yaklaşmışlardır. Çalışmamızda felsefe ve kelamdan ziyade mutasavvıfların bu konuda ne düşündükleri üzerinde durmaya çalışacağız. Bu yüzden bu çalışmada Üşnüvî’nin Ğâyetü’l-imkân fî dirâyeti’l-mekân adlı Farsça el yazma eseri konu olarak seçilmiştir. Çalışma, tasavvuf cenahında zaman ve mekan konusunu geniş almakta ilk sayılan bu eserin nasıl bir yaklaşım sergilediğini ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır. Konuyu dağıtmamak adına esere bağlı kalmakla birlikte yer yer felsefe, kelam ve diğer mutasavvıfların görüşlerine yer verilmiştir. Üşnüvî bu eserinde Allah’a ait mekanı ve zamanı merkeze alarak zamanın ve mekanın farklı boyutlarını ve çeşitlerini açıklamıştır. Diğer sûfîler Allah hakkında tenzih yolunu seçerken Üşnüvî yaratılmışların zaman ve mekan kavramlarından farklı olarak Allah’a has bir mekan ve zaman kavramından bahsetmiştir. Üşnüvî, söz konusu risalede Hakk Teâlâ’nın mekanı ile mahlukatın mekanı arasında mânevî bir uzaklık olduğunu belirtmiştir. O, Allah’ın yaratıklara olan yakınlığını te’vil etmeden hulûl ve teşbihten uzak bir şekilde olmak üzere zâhirî anlamda ele almıştır. Allah’ın evrenle olan birlikteliğinin anlaşılması için sık sık ruhun cesetle olan birlikteliği örneğini vermiştir. Üşnüvî, ilk dönem kelam ekollerinde Allah’a ait mekanda ittifak olduğunu sadece mahiyet ve özellikleri hakkında ihtilafa düştüklerini belirtmiştir. Üşnüvî risalesinde sık sık kendini ehl-i sünnet olarak tanıtmış, yer yer filozoflara ve Mu’tezileye de eleştirilerde bulunmuştur. Üşnüvî, Allah’a ait mekan ve zaman kavramını hayli zor bir konu olduğunu ve bunu salt keşf ve ilhamla veya ruhun yardımıyla çözmenin imkansız olduğunu ancak keşf ve ilham bilgisini; Kur’ân, hadis ve ümmetin icmâ süzgecinden geçirdikten sonra doğru bir sonuç elde edileceğini belirtmiştir. Çünkü ona göre, mekanları tanımanın asıl kriterleri ayet, hadis ve ümmetin icmâ ettikleri şeylerdir. Üşnüvî, cismânî, ruhânî ve Allah’a ait olmak üzere üç çeşit mekan ve zamandan bahsetmiştir. Kesif ile latif cismânîlerin mekan ve hızlarında farklılık olsa da bunlar için daralma, sıkışma, yakınlık ve uzaklığın söz konusu olduğunu belirtmiştir. Üşnüvî, tüm bunların aklî delillerle sabit olduğunu ancak kendisinin ruhî ve kalbî mükaşefeler sayesinde bunu çözdüğünü ifade etmiştir. Aynı zamanda mükaşefe yolu kendisine açılmayanların aklî delillere başvurmaları gerektiğini belirtmiştir. Üşnüvî’ye göre ruh, Hz. Peygamber’in sünnetine ittiba ve riyâzete devam etmesiyle birlikte bu kesif kalıptan latif cismânîlerin mekanına ulaşabilir. Hatta mânevî anlamda daha güçlü olan ise eltaf cismânîlerin mekanına bile ulaşabilir. Son olarak Üşnüvî’ye göre, yüce Allah hakkındaki zaman kavramını anlamak hayli zor olduğunu Bu yüzden buna iman ve teslim olmak en doğrusudur.