TÜRK SEMİYOSFERİNDE BİR MÜCADELE ÖRNEĞİ: ALİ CENGİZ OYUNU

Abstract

İşaret anlamına gelen sema kelimesinden türeyen ve Türkçeye genelde göstergebilim olarak ak-tarılan semiyotik, özellikle metin merkezli çalışmalarda disiplinlerarası bir kuram olarak kullanılmak-tadır. Rus biçim bilimci Yuri Lotman tarafından kuramsallaştırılan “semiosphere” ise, işaret anlamına gelen “seme” ve “küre sathı” anlamına gelen “sphaira” kelimelerinin birlikteliğiyle oluşmuş bir kav-ramdır. Kültür bilimlerinde yeni bir kavram olan semiyosfer, bireyleri kuşatan, bir metin olan ya-şamlarını bağdaştıran, varoluş süreçlerini anlamlandıran sembol ve simgelerin birlikteliğiyle inşa edilen bir anlam alanının karşılığıdır. Dünyayı çepeçevre saran ve canlıların yaşamını sağlayan biyos-fer tabakasına telmihen kullanılan semiyosfer de insanları çepeçevre saran anlam alanıdır. Gösterge-lerin tekil anlam alanlarının biraradalığıyla oluşan semiyosfer, tümevarımla küre benzeri bir anlam alanı yaratır. Küreden bakıldığında ise tümdengelimle bileşen göstergelerin tekil anlam alanlarını görünür kılar. Bireyin, bulunduğu evreni anlamasına ve sistemde konumlanmasına imkân veren bu göstergeler, hem bu küreyi inşa ederler hem de kürenin altında yaşarlar. Kapsayıcılıkla birlikte varlık, hem anlam alanını kendisinin yarattığının farkına varır, hem de anlam alanının besleyiciliğiyle kendi-sine sistemde yer bulur. Bireyin zihin küresi olan ve evrenin metinsel anlamının ilişkilendirildiği semiyosferin inşa süreci ve sürekliliği bellek ile sağlanır. Semiyosfer, bireysel belleğin, kolektif belleğin ve aktarılarak oluşan kültürel belleğin biraradalığıyla inşa edilir. Semiyosferin işlevini yerine getirmesi için anımsanan bir belleğe ihtiyacı vardır. Semiyosferin ana malzemesi bellek ve hatırla-madır. Bireysel, toplumsal ve kültürel belleğe ait kodlamalar ile sağlanan hatırlama, insanları çepe-çevre saran metinsel bağdaşıklığı sağlayan semiyosferin ürünüdür. Bellek ve semiyosfer arasındaki ilişkinin asıl esprisi ise tekrarlamadır. Edebî metinler, semiyosferin inşasındaki göstergeleri barındı-rarak belleği inşa etme ve aktarma işlevini yerine getirirler. Edebî metinlerdeki motifler birer göster-gedir. Bu motiflerden biri olan kahramanın şekil değiştirme yetisini ve aklını kullanarak galip geldiği “şekil değiştirerek mücadele motifi”, Türk semiyosferindeki mitik bilinçte, mistik anlayışlarda ve edebî metinlerde sembol olarak belirginleşir. Şekil değiştirmenin bir motife dönüşebilmesi ve bura-dan da semiyosferin inşasına katkıda bulunabilmesi için hatırlanması, tarihsel süreklilikle tekrarlan-ması, ortak deneyimle birbirinden farklı alanlarda belirginleşmesi gerekir. Bu belirginleşmeye yaratı-lan metinlerden olan Ali Cengiz Oyunu adlı masal, Türk semiyosferinin yarattığı anlam alanıyla var olan en güzel örneklerdendir. Masalda, padişahın kızıyla evlenmek isteyen Keloğlan’ın, hüner olarak kabul edilen Ali Cengiz Oyunu’nu Köse’den öğrenmesi anlatılır. Bu hüner şekil değiştirebilmedir. Keloğlan bu hüneri akılla birleştirerek, rakiplerinin tümünü yener ve padişahın kızı ile evlenir. Ali Cengiz Oyunu, Türklerin semiyosferinde iki anlam alanına sahiptir. İlk anlam alanı, masaldaki mitik-mistik-dinî bir güç olarak belirginleşen şekil değiştirmenin, akılla birleşerek rakibi alt etmek üzere kurgulanan bir stratejiye dönüşmesidir. İkinci anlam alanı, bu stratejinin tarihte Cengiz Han tarafın-dan kullanılması ve sayesinde zaferler kazanılmasıdır. Savaş stratejileri, hileleri konusunda deha olan Cengiz Han’ın bu hamleleri, semiyosfer sayesinde masallarda yer bulmuş ve Cengiz’in hilesi anlamı-na gelecek şekilde kullanılmıştır.