Drugie przejście demograficzne w dużych miastach w Polsce i jego implikacje

Abstract

Przeobrażenia współczesnych społeczeństw, w tym szeroko rozumiana modernizacja, wywierają wpływ na socjologiczno-psychologiczny i demograficzny obraz rodziny. W koncepcjach wyjaśniających przemiany zjawisk matrymonialnych i prokreacyjnych akcentuje się indywidualność osób, ich emocje, uczucia, specyficzne potrzeby, a nie tylko pojmowanie rodzin w kategoriach instytucji i interesu. Teorią opisującą współczesne przemiany w obszarach małżeńskości i rozrodczości jest koncepcja drugiego przejścia demograficznego, sformułowana przez Dirka van de Kaa i Rona Lesthaeghe na przełomie lat 70. i 80. ubiegłego wieku. W wyjaśnianiu znaczenia czynników sprzyjających odraczaniu małżeńskości i rozrodczości odniesiono się także do ekonomicznych i socjologicznych koncepcji związku partnerskiego i małżeńskiego oraz wzrostu preferencji do ograniczania liczby potomstwa. W artykule zaprezentowano przemiany form życia małżeńsko-rodzinnego w miastach przy wykorzystaniu dostępnych danych statystycznych z lat 1990–2019. Celem opracowania była identyfikacja i ocena zmian w obszarze zachowań matrymonialnych i prokreacyjnych w miastach w Polsce, w tym szczególnie w dużych ośrodkach miejskich. Z przeprowadzonej analizy danych statystycznych wynika, że przemiany zjawisk matrymonialno-prokreacyjnych są zróżnicowane w czasie i przestrzeni. Otrzymane wyniki analizy zjawisk matrymonialnych i prokreacyjnych w dużych miastach potwierdziły wnioski z innych badań, ale też dostarczyły nowych spostrzeżeń w zakresie zmian w zachowaniach demograficznych. Występujące na początku okresu transformacji wyraźne dysproporcje w dynamice przemian demograficznych w miastach różnej wielkości ulegają osłabieniu. W wielu obszarach zmian matrymonialno-prokreacyjnych tempo przeobrażeń jest obecnie większe w miastach średniej wielkości. Potwierdzono również utrwalony od lat podział kraju na wschód, południowy wschód oraz zachód i północ, które są odmienne pod względem zachowań demograficznych. Niemniej jednak to mieszkańcy dużych aglomeracji miejskich najszybciej przyswajają nowe wzorce zachowań, stąd zróżnicowanie przestrzenne form życia małżeńsko-rodzinnego nie w pełni pokrywa się z ww. układem przestrzennym. Bezpośrednią implikacją współczesnych przemian ludnościowych związanych z drugim przejściem demograficznym są procesy depopulacyjne i przeobrażenia struktury demograficznej, szczególnie w zakresie niekorzystnych trendów starzenia się społeczeństwa oraz niskiego wskaźnika urodzeń. Pogłębianie się ubytku demograficznego w większości ośrodków miejskich oraz starzenie się społeczeństwa wymusza prowadzenie polityki miejskiej zorientowanej na trudności związane z tą sytuacją. Wyzwania demograficzne mają wymiar strukturalny i ogólnokrajowy, stąd przede wszystkim winny być przedmiotem zainteresowania polityki demograficznej i społecznej państwa. Nie oznacza to jednak, że nie powinny być one również brane pod uwagę w przypadku polityki miejskiej – rozumianej jako terytorialny wymiar zarówno polityk państwa wobec zagadnienia rozwoju miast, jak i polityk rozwojowych prowadzonych przez poszczególne miasta.