MİZAHİ BİR ANLATI TÜRÜ OLARAK “YÂRENLİK”LER

Abstract

Dostça konuşmak, sohbet etmek, sözle yapılan hafif şaka olarak tanımlanan “yârenlik”; halk arasında, sonunda nükteli bir ifadeye yer verilen gülünç konuşma ve anıların anlatımı için kullanılmaktadır. Fıkraların oluşumuna da kaynaklık eden yârenlik anlatılarında güldürme, önde gelen bir özelliktir. Güldürmenin yanı sıra herhangi bir konuyu, düşünceyi açıklamada, örneklendirmede kullanılabilecek türden olan yârenlikler “teselleme” olarak adlandırılır. Bu çalışmada, Kırşehir’in Mucur ilçesine bağlı Dalakçı köyünden derlenmiş örnek yârenlik anlatıları, mizahi özellikleri bakımından incelenmiş, onu teselleme ve fıkradan farklı kılan nitelikler hakkında tespitlerde bulunulmuştur. Diğer halk edebiyatı türlerinde olduğu gibi yârenlik anlatıları da doğrudan ya da dolaylı şekilde eğlendirme, rahatlatma, dostluğu ve beraberliği güçlendirme, eleştirme ve eğitme işlevlerine sahiptir. Köy gibi küçük bir çevrede yaşanmaları ve anlatılmalarından dolayı, tesellemelerde olduğu gibi yârenliklerin de gerçek kahramanları, anlatıcılar ve dinleyiciler tarafından doğrudan ya da gıyaben tanınır. Anlatıda gülünçlüğü sağlayan etkenlerle ilgili olarak ileri sürülen üstünlük, uyuşmazlık ve psikanalitik kuramlar eksenindeki tespitlerin yanı sıra yârenliklerde, anlatı kahramanın gerçek ve özgün kişiliği de önemli bir yere sahiptir. Bu anlatıların, kahramanlarının tanınmadığı bir ortamda da anlatılması, olay ya da durumun öneminin öznenin önüne geçtiğinin ve daha büyük bir çevreye hitap ettiğinin göstergesidir. Bu niteliği taşıyan yârenlik ve tesellemeler, fıkraya dönüşmeye daha uygundur. Ayrıca, yârenliklerde genellikle amaç olan güldürücü özellik, teselleme ve fıkrada daha çok araç olarak kullanılır. Anlatı, gerçek kahramanlarının yanı sıra ele alınan olay veya durumun da önemini kaybedip unutulmasına rağmen, içerdiği ders ya da fikir bakımından unutulmadığında ise atasözüne dönüşür. Dolayısıyla yârenlik anlatılarının yalnızca fıkralara değil, atasözü ve deyimlere de kaynaklık ettiği söylenebilir. Yârenlik anlatıları, ortaya çıktığı yörenin dışından kimselere anlatıldığında, yayınlanmak üzere köy gazetesine gönderildiğinde veya sosyal medyada paylaşıldığında, anlatıcının yapmış olduğu yorum ve açıklamalar olarak tanımlanan ara sözler de artmaktadır. Köy halkı arasında, doğrudan nükteli ifadelerin yer aldığı konuşma ya da anı aktarılırken aynı yârenlik, daha geniş bir kitleye anlatıldığında özellikle giriş bölümünde konuya yönelik olarak bilgilendirici ifadelere yer verme gereksiniminin ortaya çıktığı görülmektedir. Günlük yaşamda kendiliğinden, doğal olarak ortaya çıkan bu güldürücü nitelikteki konuşma ve anıları içeren yârenlik anlatıları; gerçek kişi, olay ve durumları konu almasından dolayı, anlatıldığı köy ya da yöredeki yaşam şekillerini, hayat şartlarını, ortak duyuş ve düşünüş tarzını; kısacası kültürü ve sosyoekonomik durumu doğrudan yansıtır. Anlatılarda kullanılan sözcükler, seslenme şekilleri, ifade kalıpları yörenin ağız özellikleri hakkında veriler sunarak bu alandaki çalışmalara kaynaklık edebilir. Kimi yârenlikler, değişen sosyal şartlar ve zamana bağlı olarak, ortaya çıktığı köyde dahi gerçek kahramanlarını tanıyanların azalmasıyla yok olmaktadır. Bu bakımdan halk edebiyatının yanı sıra kültür tarihi araştırmalarında da bir kaynak olabilecek bu anlatıların derlenmesi ve incelenmesi büyük önem taşımaktadır.