Խաչատուր Աբովյանի «Քրդեր և եզիդիներ» ուսումնասիրության ստեղծման իրական շարժառիթները

Հայ մեծ գրող և գիտնական Խաչատուր Աբովյանի պատմա-ազգագրական երկերի շարքում առանձնահատուկ տեղ է գրավում 1846 թ․ ստեղծված ,Քրդեր ևեզիդիներե գերմաներեն ուսումնասիրությունը (“Die Kurden und Jeziden”), որ պատվիրված է եղել կոմս Ալեքսանդր Խրիստոֆորովիչ Բենկենդորֆի կողմից։ Հոդվածը նվիրված է այս երկի ստեղծման պատմությանն ու իրական շարժառիթներին։ Իր ծավալուն հետազոտության մեջ Աբովյանը մանրամասն տեղեկություններ է հաղորդել քրդերի ու եզիդիների ծագման, դավանանքի, կրոնական ծեսերի, արտաքին տեսքի, լեզվահնչյունային համակարգի մասին։ Սրանով է սկսվում ոչ միայն քրդերի ու եզիդիների ազգաբանական ուսումնասիրությունը, այլև ավելի լայն առումով՝ քրդագիտությունն ու եզիդագիտությունը։ Մեզ է հասել այս աշխատության սևագիր տարբերակը։ Այն չունի ընդհանուր խորագիր, բաղկացած է երկու՝ “Die Kurden”ու “Jeziden” գլուխներից և քրդական ու եզիդիական ժողովրդական երգերի մի ժողովածուից՝ գերմաներեն տողացի թարգմանությամբ։ Ըստ էության, այս ստեղծագործությամբ Աբովյանը ժամանակի անխնա ճիրաններից կորզել ու մեզ է հասցրել Արևելքի բանահյուսության շատ հետաքրքրական նմուշներ, որով արդեն չափազանց կարևորվում է նրա աշխատությունը։ Որքան էլ Աբովյանի գրած էջերը քրդերի ու եզիդիների մասին մատնում են հեղինակի մարդասիրությունը, համակրանքն այս վայրի, բայց հպարտ, քաջարի ու գեղեցիկ մարդկանց նկատմամբ, միևնույն է, սա նախևառաջ ոչ թե գրական յուրահատուկ գործ էր Արևելքի այս ժողովուրդների մասին, այլ հույժ կարևոր պետական նշանակության տեղեկատվություն, որն ուներ կիրառական գործառույթ, բայց, ցավոք, նախատեսված չէր ամբողջ ծավալով հրատարակելու համար։ In parallel to writing fiction the great Armenian enlightener Khachatur Abovyan also engaged in scientific work and produced a number of historical and ethnographic studies. One of the prominent studies that was written in German, was “Die Kurden und Jeziden” (1846), that was commissioned by Count Alexander Kh. Benkendorf. In this comprehensive study Abovyan provides detailed information on the origin, religion, rituals, appearance and the linguo-phonetic system of Kurds and Yazidis. This is the first step not only in the ethnic studies of Kurds and Yezidis but also more generally in Kurdology and Yazidology. It is the draft of this work that has reached us. It does not have a general title and is comprised of Chapters called “Die Kurden” and “Jesiden”, as well as a collection of Kurdish and Yazidi folk songs providing the literal German translations of the song lyrics. In essence, this work of Abovyan has saved from the ruthless claws of time and transferred to us very interesting samples of Eastern folklore and this very fact makes his work extremely important. Although the pages written by Abovyan about Kurds and Yazidis are a testimony of the author’s humanity and sympathy towards these wild but proud, brave and beautiful people, first and foremost this was not meant to be a unique piece of literature about the peoples of East but very important information of national value which had an applicable function but, unfortunately, was not meant for publication in full volume. Параллельно созданию художественных произведений, великий армянский просветитель Хачатур Абовян занимался также научной работой, написав ряд историко-этнографических исследований. Среди них выделяется написанный на немецком языке труд “Die Kurden und Jeziden” (1846), который был заказан графом Александром Христофоровичем Бенкендорфом. В своем объемистом исследовании Абовян сообщает подробные данные о происхождении, вероисповедовании, религиозных обрядах, лингво-фонетической системе языка, о внешнем облике курдов и езидов. По сути этим начинается не только этнографическое исследование курдов и езидов, но и в более широком смысле – курдоведение и езидоведение. До нас дошел лишь черновой вариант данного труда. Он не имеет общего заглавия, состоит из глав “Курды”, “Езиды”, а также сборника курдских и езидских народных песен, в дословном немецком переводе. Фактически этим произведением Абовян спас от забвения и донес до наших дней весьма интересные образцы фольклора Востока, и уже это делает его труд чрезвычайно важным. Страницы о курдах и езидах, написанные Абовяном, хотя и выдают гуманизм, симпатию автора к этим диким, но гордым, отважным и красивым людям, все равно, это прежде всего не своеобразное литературное произведение об этих народах Востока, а особо важная информация государственного значения, которая имела практическую функцию, но, к сожалению, не была предназначена для издания в полном объеме.