Molla Lütfi Özelinde Dilbilim- Vazʿ İlişkisi

Modern zamanlarda ozelde Osmanlinin genelde ise Islam dunyasinin sahip oldugu ozgun bir felsefenin, bununla iliskili olarak da orijinal bir dilbilim anlayisinin var olup olmadigi sorgulanmistir. Bu sorgulama, Islam dusunce geleneginde klasik dilbilim calismalarinin belirlenmesini ve bunlarin dayandigi teorilerin ortaya konulmasini gerekli kilmaktadir. Islam dusunce geleneginin kendine has bir dilbilim anlayisi oldugunu savunan ve farkli donemleri konu edinen birbirinden bagimsiz calismalar olmakla birlikte bu eserlerde dusunce gelenegimizde dilbilim calismalarinin uzerine kuruldugu ana nazariye olan vazʿ olgusu dikkate alinmamis ya da teorik duzeyde incelenmemistir. Hâlbuki ozgun bir dilbilim anlayisinin varligi ancak bu dusuncenin dayandigi teorilerin tespit edilip bunlarin dilbilim cercevesinde incelenmesi ile ortaya konulabilir. Bu cercevede Islam dusuncesinin kendine has bir dilbilim anlayisi olduguna savunan bu calismamiz, klasik dilbilim calismalarinin kurucu ilkesi olan vazʿ teorisinin, dilbilimle iliskisini Mollâ Lutfi cercevesinde degerlendirmeyi konu edinmektedir. Dilbilimi gramer calismalarindan ayiran ‘dili kural koymaktan kacinarak anlama’ ilkesini, Molla Lutfi’nin vazʿ anlayisinda gormek mumkundur. O, hem donemin bilimsel birikimine uygun olarak dil olgularini aciklamaya calismis hem de dil ilimlerinin tasnifinde esas aldigi vazʿ teorisini sadece Arap dili ozelinde degil, butun dilleri kapsayacak sekilde ele almistir. Insanoglunun yasamini devam ettirebilmesi icin iletisim kurmasi gerektigini, bunun en guzel yolunun ise ses oldugunu ifade eden Molla Lutfi, yasadigi donemin bilim anlayisina uygun olarak dili inceler. Bu yuzden sesin olusum surecini anlatirken zamaninin biyoloji ve fizik bilgisinden yararlanir. Bunun yaninda sesin duyulmasi ile olusan zihni suretleri, kognitif psikoloji ile aciklayan Molla Lutfi, kalp ile dimag arasindaki karsilikli iliskiye ve bunun nefes mecrasinda olusturdugu basinca dikkat ceker. Ona gore bu basincin arkasindan nefes alma, sonucta ise ses meydana gelir. Olusan bu sesi formel mantiktaki lafzi- tabʿi delâlet ile alakalandiran dusunur, insan ve diger canlilari birbirinden ayiran ozelligin, akil ve konusma kabiliyeti olduguna isaret eder. Dilin kaynagi konusunda ise dili, ilahi (tevkifi) degil, toplumsal (istilâhi) bir olgu olarak tasavvur eden Molla Lutfi, dil ile yazinin farkli donemlerde olustugunu one surer ve belirli asamalardan sonra dilin zorlama kullanimlardan uzaklastigini ifade eder. Daha acik bir ifadeyle ona gore lafizlar, ilk baslarda oldukca kaba ve kisitli anlamlari ifade edebilirken sonralari incelir ve daha dakik manalari bildiren bir sekle burunur. Sozlu iletisimden yazili iletisime nasil gecildigini, lafizlarin incelme surecinde oldugu gibi dogrusal bir ilerlemeye baglayarak tetkik eden Molla Lutfi, daha sonra bir lafzin bir anlami temsil etmesi manasina gelen vazʿ uzerinde durur. Vazʿin ne oldugunu acikladiktan sonra dili vazʿ edenin, uc kisimda incelenen vazʿ-i sahsi ile mufret manalara, mufret lafizlari vazʿ ettigini soyler. Benzer sekilde ona gore dili vazʿ eden, ayni anlami ifade eden ism-i fâil gibi kelime formlarini da varlik âlemine cikarir. Belirli anlamlari ifade etmek icin vazʿ edilen lafizlarin ve ilgili manalarin zamanla degisebilecegini (nakl) ve bunun, serʿi ve orfi olmak uzere iki farkli sekilde gerceklesecegini dile getiren Molla Lutfi, kelimelerin yapisal ozelliklerini de inceler. Lafizlarin vazʿini, sahsi ve nevʿi olarak ikiye ayirip degerlendiren Molla Lutfi, esseslilik gibi dilsel olgulari vazʿ ile iliskilendirir hatta belagatin alt disiplinleri olan beyân ve meʿâni ilimlerini de vazʿ nazariyesini esas alarak aciklar. Bu yuzden onun dil ilimlerini tasnif ettigi el-Metâlibu’l-Ilâhiyye fi mevzuʿati’l-ulumi’l-lugaviyye adli eseri, bazi mustensihler tarafindan bir vazʿ kitabi olarak kabul edilmistir. Molla Lutfi ozelinde vazʿ ve dilbilim arasindaki iliskiyi inceledigimiz bu calismada oncelikle modern dilbilim ve vazʿ hakkinda kavramsal bir cerceve cizilerek bu kavramlarin ne anlama geldigi ve dilin bilimsel olarak incelenmesiyle ne kastedildigi ortaya konulacaktir. Bu bolumde birden fazla anlami olan vazʿ teriminin, calismamizda hangi anlamda kullanildigi aciklanacak ve pesi sira dilbilim hakkinda bilgi verilip bu bilim dalinin diger disiplinlerle olan iliskisine dikkat cekilecektir. Ardindan Mollâ Lutfi ozelinde, vazʿ teorisinin dilbilim calismalariyla kesistigi bazi ortak noktalar gosterilip klasik dilbilim calismalarinin, modern dilbilimin calisma alanlariyla bulustugu sesin olusum sureci ve dilsel olgularin zamanla degisimi gibi bazi ortak paydalara isaret edilecektir. Boylece Molla Lutfi ozelinde vazʿ ile dilbilim arasindaki iliskinin boyutu belirlenecektir.