Cüveynî’nin Mezhep İmamlarına Yönelik Tutumu: el-Burhân fî Usûli’l-Fıkh Adlı Eseri Örneğinde

İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî (ö. 478/1085), kelam ilminin yanı sıra fıkıh ve fıkıh usûlüne ilişkin pek çok eser kaleme almıştır. Fıkıh usûlüne ilişkin yazdığı en önemli eseri el-Burhân fî usûli’l-fıkh adlı eseridir. Bu eseri Cüveynî'nin fıkıh usûlüne dair günümüze ulaşan en son eseri olarak tavsif etmek mümkündür. Şâfiî usulcülerin yanı sıra Mâlikî usulcülerin de dikkatini çeken bu eser, Mâzerî (ö. 536/1141) ve Ebyârî (ö. 618/1219) gibi Mâlikî usulcüler tarafından şerhedilmiştir. Malikî usulcülerin bu esere ehemmiyet göstermelerinin temel sebeplerinden biri, Cüveynî'nin yer yer Mâlik (ö. 179/795) ve Eş‘arî kelamcı usulcülerini eleştirmesidir. Cüveynî'nin el-Burhân’ı son eserlerinden biri olması sebebiyle aynı zamanda ilmi olgunluğunu ve görüşlerinin tekamülünü yansıtması açısından da önem arz etmektedir. Zira bir usulcünün hangi görüşü esas aldığı ancak yazdığı son eserle belli olur. Aynı şekilde bu vasfı haiz olan eserler görüşlerin seyrinin takip edilmesi açısından da önemlidir. Cüveynî'nin özelde el-Burhân genelde diğer eserlerinde kendine özgün bir üslubunun bulunduğunu söylemek mümkündür. Bu açıdan Cüveynî'nin en önemli özelliğinin kullandığı edebi dil olduğu söylenebilir. Kullandığı dilin zorluğu sebebiyle el-Burhân “ümmetin bilmecesi/luğazu’l-umme” olarak nitelenmiştir. Kendine özgün temellendirmeleri ve akıl yürütmeleri de karakteristik özellikleri arasında yer almaktadır. Konuları veciz bir şekilde ele alması, hatalı olma ihtimali bulunan görüşleri nakilcilere nispet etmesi ve bazı fakihlere yönelik sert tutum içinde olmasını da temel özellikleri arasında saymak mümkündür. Cüveynî, el-Burhân’da bir çok fakih ve usulcünün görüşüne değinmiştir. Özellikle eserleri, günümüze ulaşmayan bazı usulcülerin görüşlerini aktarması açısından büyük önem arz etmektedir. Usulcü ve fakihlerin yanı sıra Ebû Hanîfe (ö. 150/767), Mâlik ve Şâfiî (ö. 204/820) gibi mezhep imamlarının görüşlerine de değinen Cüveynî, Ahmed b. Hanbel’e (ö. 241/855) ise sadece iki yerde atıfta bulunmuştur. Cüveynî mezhep imamlarının görüşlerine değinirken yer yer ağır eleştirilerde bulunmuştur. Söz konusu eleştirilere en çok maruz kalan imam, Ebû Hanîfe olmuştur. Ebû Hanîfe kadar olmasa da Mâlik'in de eleştirilerden payını aldığı görülmektedir. Ebû Hanîfe’ye yönelik eleştiriler hem şahıs hem de görüşlerine yönelik iken, Mâlik'e yönelik eleştiriler ise daha çok görüşlerine yönelik olmuştur. Ebû Hanîfe’ye yönelik sert tutumun altında Kündürî fitnesinin yanı sıra dönemin sosyal ve siyasal şartları, mezhepler arasındaki münazaralar ve mezhep savunusu gibi hususların etkili olduğu söylenebilir. Mâlik'e yönelik tutumunda ise daha çok Medine ehlinin ameli ve maslahat gibi konular etkili olmuştur. Cüveynî'nin Şâfiî’ye yönelik tutumu ise her iki imamdan farklıdır. Zira o, kendi mezhep imamını övmüş ve mezhebinin tercih edilmesi gerektiğini savunmuştur. Cüveynî’nin mezhep imamlarına yönelik tutumunu konu alan bu çalışmada öncelikle Cüveynî’nin takip ettiği yöntem ile bazı karakteristik özellikleri ele alınacaktır. Bu hususlar zikredildikten sonra mezhep imamlarına yönelik tutumunun nasıl olduğu ve bu tutumun arka planında yer alan sebeplerin ne olduğu tespit edilmeye çalışılacaktır. Bütün bu hususlar el-Burhân özelinde ortaya konulacaktır. Bununla birlikte ihtiyaç duyulması halinde Cüveynî'nin et-Telhîs, Ğiyâsu’l-umem, Nihâyetü’l-matlab ve Muğîsu’l-halk gibi eserlerine de referansta bulunulacaktır. Bu çalışmanın temel amacı, Cüveynî'nin el-Burhân’da kullandığı yöntemin mahiyetini ve mezhep imamlarına yönelik tutumunu izah etmektir.