Viking Şehri Birka ve Hâkānü Rûs

Abstract

Ibn Ruste’nin (o. 301/913 sonrasi) el-A‘lâku’n-nefise’sinde Ruslarin hukumdarlarindan Hâkānu Rus (خاقان روس) seklinde bahsedilir. Bu ifadenin tam olarak karsiligi “Rus Hakani” veya “Rus Kagani”dir. Bunu destekleyen ve hatta tamamen ayni manaya gelen bir diger ifadeyse, IX. yuzyilda Latince kaleme alinmis olan Annales Bertiniani isimli anonim kronikte bulunur. Burada 839 yili olaylari aktarilirken, Dogu Roma Imparatoru Theophilus’a (829-842) elcilerini gondermis olan kuzeyli bir hukumdardan da Rhos chacanus yani “Rus Hakani” veya “Rus Kagani” seklinde bahsedilir. Bu noktadan itibaren konuya dair asil mesele, sayet hâkān ve chacanus birer ozel isim degil de unvansa, soz konusu Rhos veya Rus yoneticisinin Avrasya bozkirlarina ve bilhassa Turklere ait olan kagan () unvanini kullanmasinin mantikli bir aciklamaya ihtiyac duymasidir. Konu hakkinda hâlâ tam bir mutabakat saglanamamis olmasina ragmen, Erken Rus tarihinin en onemli yazili kaynaklari olma ozelligine sahip Ortacag Islâm tarih ve cografya literaturunde bulunan baskaca bilgiler soz konusu karisikliga aciklik kazandirma noktasinda onemli bir rol oynar. Bu kaynaklardaki bilgiler de goz onunde bulunduruldugunda, soz konusu Hâkānu Rus’un Isvec’teki Bjorko adasinda bulunan ve Viking Cagi’nin ilk sehri olan Birka’nin yoneticisi oldugu kanaatinin agir bastigi soylenebilir. Zaten arastirmacilarin vurguladiklari gibi, Islâm kaynaklarinda Rus denilmekle kastedilenler de tam olarak Birka’nin da dâhil oldugu bolgenin Iskandinavlari idiler. VIII. yuzyildaki kurulusunun ardindan IX. yuzyil ortalarindan itibaren onemli bir siyasi ve ticari merkez olarak parlayan Birka’nin krallar tarafindan idare edildigine dair IX. yuzyilda kaleme alinmis Vita Anskarii’de de guclu emareler vardir. Iste bu krallar, guneye inen Rus tuccarlarinin en onemli ticari ortaklari olan Hazarlari aradan cikarmaya calismis gibi gozukmektedirler. Cunku kontrol ettikleri cografya nedeniyle Hazarlar, Iskandinavya gibi kuzey memleketlerinin degerli urunlerinin guneydeki Islâm ve Dogu Roma diyarlarina tasinmasi konusundaki en onemli aracilardi. Hatta Ortacag Islâm tarihcilerinin ve cografyacilarinin da belirttigi gibi, Hazar Kaganligi’nin gelirlerinin neredeyse tamami, soz konusu ticarette oynadiklari aracilik sayesinde elde edilmekteydi. Bu araciliga bir son vermek isteyen Birka yoneticileri ya da Hâkānu Rus’u, Muslumanlar ve Dogu Roma nezdinde kendilerini, kagana sahip bir kaganlik olarak lanse etmis olmalidirlar.