İslâm Mâneviyat Akımlarına İsim Arayışları Coğrafyalar Üzerinden İzlenebilir mi? -Oluşum Aşamasında İlk Sûfîlerin Coğrafya Tasvirleri İçeren Sözlerine Fakr-Fütüvvet-Sûfiyye Üçgeninde Bir Tahlil Denemesi-

Abstract

Klasik kaynaklarda ilk zâhid ve sûfîlerden Şakik Belhî’nin fakr, Cüneyd-i Bağdâdî’nin fütüvvet, İbn Yezdanyâr’ın sûfiyye kavramını merkeze alarak yaptıkları tasvirler Şam, Bağdat, Basra, Horasan ve Mısır coğrafyalarına hâkim olan mâneviyat akım ve anlayışlarını yansıtır. Her ne kadar birbiriyle bire bir çağdaş olmasalar da bunlardan Şakik Horasan, Cüneyd Bağdat, İbn Yezdanyâr ise Urmiye bölgelerinden olmaları itibariyle farklı coğrafyaları temsil ederler. Çalışmanın amacı birinci ağızlardan ortaya konulan bu ifadelerdeki klasik mâneviyat yaklaşımlarına dair tasvirlerin eş zamanlı ve art zamanlı reel görünümleriyle olan irtibatını ilk tasavvuf ve tarih kaynaklarının oluşturfduğu temel ve yardımcı kaynaklardan başka, ilgili çalışmalar ışığında ortaya koymaktır. Yardımcı amaçların başında tasavvufun hicrî üçüncü/milâdî dokuzuncu yüzyılda mâneviyat akımlarını şemsiyesi altında toplamasından önce İslâm mâneviyat tarihinde farklı coğrafyalarda gelişme gösteren temel akımların ana çizgilerini tespit etmeye çalışmak gelmektedir. Bir başka amaç da bu sözlerde taraftarlık ya da karşıtlık etkisinin tespitidir. Ulaşılan sonuçlar sözü geçen merkezlerdeki mâneviyat akımlarının sûfîlik içerisinde erimeden önceki temel niteliklerinin ortaya konulmasına dair çalışmalara hareket noktası oluşturabilir.