دگردیسی کنش در ترس و لرز غلامحسین ساعدی با تکیه بر نظریۀ عمل پیر بوردیو

Abstract

از جمله ابزارهای پژوهشگر حوزۀ ادبی، نقد جامعه‌شناختی است که به کمک آن می‌تواند جهان متن را مورد تحلیل و واکاوی قرار دهد و از رهگذار آن به انکشاف معنا دست یابد. در پژوهش پیش رو، برآنیم به روش تحلیل کیفی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه‌ای و بر مبنای نظریۀ عمل یا کنش پیر بوردیو قصه‌های شش‌گانۀ ترس و لرز غلامحسین ساعدی را بازخوانی کنیم و نگاه جدیدی بر جهان متن بیفکنیم؛ نگاهی که می‌تواند ابعادی از جهان متن را فراروی ما قراردهد که پیش از این، تا این میزان، شفاف، دقیق و واضح نبود. برای رسیدن به نظریۀ کنش بوردیویی ابتدا باید به سه کلیدواژۀ مهم بپردازیم؛ یعنی عادت‌واره، سرمایه و میدان. در هر قصه تلاش کردیم به صورت مجزا عادت‌واره، سرمایه، موقعیت هر شخصیت در میدان مورد نظر و روابط ایشان را بررسی کنیم. دستاوردهای پژوهش در جهان قصه‌های شش‌گانه نشان می‌دهد: 1. فقر و کمبود سرمایۀ فرهنگی و اقتصادی مهم‌ترین عامل برای ایجاد و گسترش خرافه، وهم، ترس و به ویژه تحمیل آن به عنوان عادت‌وارۀ اهالی آبادی است. 2. یکی از عادت‌واره‌های برجستۀ اهالی ترس و انفعال است که به طرق مختلف آن را دائما بازتولید می‌کنند و به نسل بعدی انتقال می‌دهند 3. با وجود کمبود و فقر سرمایه، اهالی سعی می‌کنند موقعیت خود را در میدان حفظ و حتی برای ارتقای آن تلاش کنند. مبنای رابطۀشان، بر اساس موقعیت‌شان در میدان تغییر می‌کند و حتی به نزاع روی می‌آورند. 4. به هنگام خارج شدن اهالی از آبادی یا ورود شخص یا اشخاصی به آن‌جا، اهالی احساس خطر می‌کنند؛ به ویژه کسانی که از سرمایۀ اقتصادی برخوردارند بیش از دیگران دچار ترس و لرز می‌شوند. 5. همبستگی اهالی با پیشروی قصه‌ها (از یک به شش) به تدریج و آرام آرام کاهش پیدا می‌کند و در قصۀ ششم به‌طور کامل فروپاشی روابط اهالی علنی می‌شود. 6. با پیشروی قصه‌ها از میزان کنشگری شخصیت‌ها کم می‌شود و گام به گام به سمت کنش‌پذیری پیش می‌روند.