تحلیل ساختار و لحن دو غزل از سعدی

Abstract

یکی از انواع ادب فارسی، ادب غنایی است که واجد وسیع‌ترین افق، در بیان عواطف و دریافت تجربه‌های عاطفی و حسی است. لحن رنگ‌آمیزی عاطفی کلام است و در غزل‌های سعدی، لحن‌های متنوعی به هم گره خورده‌اند. هم‌جواری این الحان، در انتقال پیام عاطفی گوینده نقش بسزایی دارد. عناصر شعری چون قالب شعر، وزن، هجاها، معنی واژه‌ها، ساختمان جمله‌ها و تصاویر توصیفی و صور خیال از عوامل شکل‌دهندۀ لحن محسوب می‌شوند. در هر اثری یک یا چند لحن وجود دارد و دریافت لحن یک اثر از چنان اهمیتی برخوردار است که درک پیام متن در گرو دریافت آن است. موضوع لحن به حوزۀ علم معانی مرتبط است زیرا بحث از اینکه لحن به مقتضای حال مخاطب است یا نه به آن حوزه بازمی‌گردد. هر کلامی، یک واحد زبانی محسوب می‌شود که انتقال‌دهندۀ پیامی، از گوینده به مخاطب است. برای آنکه انتقال به بهترین وجه انجام گیرد، ضروری است که کلام مطابق و مناسب با ارادۀ گوینده و انتظار مخاطب بیان شود. سعدی دشوارترین معانی را به ساده‌ترین شیوه بیان می‌کند تا متناسب با مخاطبان خود (مردم) سخن گفته باشد. آوردن معانی دشوار در قالب الفاظ ساده هنر سعدی است و دریافت آن معانی دشوار در گرو شناخت لحن سعدی است تا به جادوی وی پی ببریم. مقاله حاضر پژوهشی است برای شناخت لحن غزلیات سعدی که با استفاده از گزینش واژگان، تصویرهای مناسب، دقت در شیوۀ چینش آن‌ها، بهره‌گیری از تکرارها و هماهنگ کردن موسیقی کلام تحقق یافته است. مساعی نگارندگان در این بررسی بر آن است که با استخراج عناصر لحن ساز از متن، به لحن سعدی در دو غزل وی، دست یابد و در صورت گسترش عرصۀ پژوهش، دست‌یابی به اصول و پایه‌های سازندۀ لحن در سعدی ممکن خواهد شد؛ و نادیده گرفتن برخی از این عوامل سبب می‌گردد تا پیام گوینده به درستی دریافت نشود و شنونده را به خطا سوق دهد.