تحلیل مهم ترین مؤلفههای کلامی اشاعره در امثال فارسی

Abstract

مثل‌ها از دین، فرهنگ، آداب و رسوم و باورهای فلسفی و کلامی حاکم بر جامعه مایه می‌گیرند. اشاعره که از مهمترین فرق کلامی در تمدن اسلامی به‌شمار می‌آیند نقش محوری در تکوین اندیشة انسان اسلامی و ایرانی داشته‌‌اند. این پژوهش نویسندگان کوشیده‌اند با بررسی امثال فارسی ابعاد مختلف اندیشه‌های اشاعره را در فرهنگ ایرانی نشان دهند. اشاعره مشیت الهی را بدون قید و شرطی مطلق دانسته و هیچ امری از صلاح و اصلح و لطف را بر خداوند واجب نمی‌دانستند. ایشان بر این باورند که خداوند اراده‌کنندۀ خیر و صلاح آدمی از روی حکمت است؛ اگرچه فعل اصلح بر پروردگار واجب نیست ولی ثابت شده‌است که کارهای خداوند از روی حکمت و مصلحت است، هرچند آدمی از  حکمت آن آگاه نباشد.  اشاعره مانند معتزله و دیگران، فقط خداوند را رازق می‌دانند. ایشان همچنین حرام را روزی می‌دانند و معتقدند که هم روزی حلال و هم روزی حرام را خداوند می‌دهد و معنای آن که خداوند حرام را روزی انسان می‌کند این است که آن را مایة قوام و ایستایی جسم قرار می‌دهد. ایشان معتقدند رزق و روزی به اندازة عمرها مقدر شده‌است و چیزی از رزق آدمی کاسته و به آن افزوده نمی‌شود؛ خداوند روزی‌ها را مقدر کرده‌است اما کسب کردن روزی واجب است. با این حال، روزی را از کسب دیدن عین کفر است. اشاعره بر این باورند که «مقتول» به اجل خود می‌میرد، یعنی در وقتی می‌میرد که برای مرگ او مقدر شده‌است. ایشان مؤلفة «برهان تمانع» را دلیلی بر محدث عالم بودن خدا می‌دانند و بر این اساس معتقدند که آفریدگار عالم یکی است زیراکه ممکن نیست مفهوم واجب‌الوجود جز بر ذات واحدی صادق آید. افزون بر این‌ها اشاعره به حقانیت قیامت و لوازم آن: «حق بودن بعثت مردگان»، «حق بودن سؤال»، «حق بودن نامۀ اعمال»، «حق بودن وزن و سنجش اعمال» و «حق بودن صراط» باور دارند. همۀ این باورها با امثال فارسی مربوط به آن‌ها در این مقاله بحث و بررسی شده‌است.