گونه شناسی مکان و مناسبات سوژه با آن در گفتمان تصوف؛ مطالعۀ موردی میراث صوفیانۀ ابوسعید ابوالخیر

Abstract

گونه شناسی مکان و مناسبات سوژه با آن برای کشف نظام‌های معنایی پنهان در هرگفتمان و در هر ژانری قابل بررسی است. نگارندگان برای باز نمایی این امر در گفتمان تصوف، ضمن مطالعۀ مقامات‌‌های ابوسعید، و بررسی نیشابور به عنوان مکان گسترده و خانقاه، به مثابۀ مکان کانونی گفتمان، برآنند تا نشان بدهند، نیشابور پیشا ابوسعید، مکانی «پیوستاری» بوده، اماحضور تمایزآفرین ابوسعید، باعث «نا‌پیوستاری مکانی» شده است. فاعلیت سوژه، چنان مرجعیت مکانی را «بازپردازی» کرده که حاکمیت گفتمان شریعت-مدار کم‌رنگ گردیده ‌است. خانقاه در مسیر تغلب گفتمانی، مکانی «شبکه‌ای-القایی» دانسته شده که در آن، میان مقام نفسی صوفی با مکانش در خانقاه قید تساوی بر قرار است. و چیدمان معماری خانقاه با چیدمان هندسۀ قدرت در گفتمان صوفیه، توازی ایجاد کرده است. می‌توان از سه نوع نسبت میان سوژه و مکان سخن گفت: وقتی، برجسته‌ترین کارکرد مکان، بسترسازی جریان روایی است،غلبگی با سوژه است؛ آن گاه که مکان به سوژه تشخصی می‌دهد که پیشتر فاقد آن بوده، غلبگی با مکان است؛ و در نوع سوم، قصد سوژه، تعامل با مکان و معنادهی و معنایابی است. تغییرات نوع مکان و نسبت غلبگی یا تعامل، تمهیدی است برای گسترش، استمرار و ورود گفتمان نوپدید ابوسعید به مناسبات قدرت.