İslâm Düşünce Tarihine Kaynaklık Değeri Bakımından Coğrafya Eserleri - İbn Havkal ve Makdisî Örneği -

İslâm geleneğinde beşerî ve tarihî coğrafya alanına dâhil edilebilecek metinler 2./8. yüzyılın sonları ve 3./9. yüzyılın başlarından itibaren ortaya çıkmaya başlamıştır. 4./10. yüzyıla gelindiğinde ise seyahat, gözlem ve betimlemelerin baskın olduğu, kendine özgü bir karakteristiği bulunan bir beşerî coğrafya yazım geleneği oluşmuştur. Önemli örnekleri günümüze ulaşan beşerî coğrafya eserleri; müellifin öncelikleri, ilgisi, yazım yöntemi gibi unsurlara göre değişiklik göstermekle birlikte muhtelif alanlarda malzeme sunan oldukça zengin bir içeriğe sahiptir. Müellifler sundukları haritalarla İslâm dünyasını tasvir ederken bir yandan da yaşadıkları dönemin siyasi, sosyal, ekonomik, kültürel, ilmî, dinî durumuna ve çok daha önemlisi gündelik yaşam pratiklerine dair bir anlatı oluşturmuşlardır. Söz konusu eserlerin bu zengin muhtevası, başta coğrafya olmak üzere sanat tarihi, iktisat tarihi, siyasi tarih, şehir tarihi gibi alanlara veri sunarken bir yandan da İslâm düşünce, kültür ve mezhepleri tarihine kaynaklık etmiştir. Erken dönem söz konusu olduğunda Irak Coğrafya Ekolü’nden İbn Hurdazbih (ö. 300/912-3), Yakûbî (ö. 292/905’ten sonra), İbn Rüste (ö. 300/913’ten sonra), İbnu’l-Fakîh (ö. 300/913’ten sonra) ile Kudâme b. Ca’fer (ö.337/948[?]); Belh Coğrafya Ekolü’nden ise Ebû Zeyd el-Belhî (ö.322/934), İstahrî (ö. 346/957), İbn Havkal (ö. 367/977’den sonra) ve Makdisî (ö. 390/1000 civarı) gibi müellifler İslâm coğrafyacılığının önemli temsilcileri olarak karşımıza çıkmaktadır. Belh Coğrafya Ekolü’ne mensup müellifler, eserlerini daha ziyade gözleme dayalı olarak kaleme almaları ve dönemin kültürel, tarihsel, siyasî, sosyal, dinî unsurlarına daha çok yer vermiş olmalarıyla Irak Ekolü’nden ayrılmaktadır. Bunlardan İbn Havkal’ın (ö. 367/977’den sonra) Sûretu’l-Arz adlı eseri ile Makdisî’nin (ö. 390/1000 civarı) Ahsenu’t-Tekâsim’ini 4./10. asır İslâm dünyasının dinî, fikrî ve kültürel yapısına dair sundukları anlatı ile öne çıkarmak mümkündür. Bu sebeple çalışmamızda bu iki müellif ve eserleri örneklem olarak seçilmiştir. Bu tercihimizin bir diğer sebebi ise her iki eserin 4./10. asrın son yarısında, nispeten birbirlerine yakın tarihlerde yazılmış, birbirini tamamlayıcı nitelikte olmasıdır. Dolayısıyla bu çalışmamız, bir taraftan da seçilen örnekler üzerinden söz konusu dönemin ilmî ve sosyo-kültürel yapısına dair bir anlatı içermektedir. İbn Havkal ve Makdisî, uzun süreli seyahatlerinde edindikleri gözlemler ve şifahi bilgilerin yanı sıra önceki müelliflerin yazdıkları üzerine bina ettikleri eserlerinde 4./10. yüzyıl İslâm düşünce ve kültür tarihine dair genel bir resim ortaya koymuşlardır. Eserlerin özgün yönü, yöntemleri itibarıyla teoriden ziyade pratik hayatı merkeze alan bir anlatı oluşturmalarıdır. Ayrıca söz konusu eserlerde yer alan bazı bilgilerin başka kaynaklarda bulunmaması da onların ilgili dönemin düşünce dünyasına dair özgün perspektifler sunmalarını sağlamaktadır. Bu eserler, İslâm dünyasını söz konusu dönemde yaşayan gözlem yeteneği güçlü kimselerin deneyimleri üzerinden görmemize imkân tanıması bakımından da oldukça kıymetlidir. Eserlerin sunduğu malumatın kapsamı ve çeşitliliği, farklı konu ve alanlardaki çalışmalara malzeme oluşturabilecek zenginliktedir. Çalışmamızda söz konusu asrın öne çıkan coğrafyacılarından İbn Havkal’ın Suretu’l-Arz’ı ile Makdisî’nin Ahsenu’t-Tekâsim adlı eserinin, İslâm düşünce tarihinin anlaşılmasına katkıları değerlendirilmiştir. Adı geçen müelliflerin mescid, cami, kütüphane, medrese ve hankâhlar gibi ilim merkezleri ile bu kurumlardaki ilmî faaliyetlere ve öne çıkan tartışma konularına dair aktardıklarının dışında itikâdî ve fıkhî mezhepler ile bunların toplumsal karşılıklarına dair zikrettikleri de oldukça önemlidir. Bunlara ilaveten farklı bölgelerdeki birtakım gelenekler ile kültürel yapılara dair sundukları kıymetli bilgiler bulunmaktadır. Kıraatler, dil yapıları ve lehçelere dair kayıtlar bunların önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Kısaca ifade etmek gerekirse, söz konusu eserlerin yazıldıkları dönemdeki İslâm düşünce ve kültür tarihine ışık tutabilecek önemli kaynaklar olduğu görülmektedir. Seyahatnamelerin sosyal tarihe ve daha ziyade Türk ve Osmanlı tarihine kaynaklığı üzerine bazı çalışmalar olduğu bilinmektedir. Bununla birlikte doğrudan İslâm coğrafya eserlerinin ve seyahatnamelerin İslâm düşüncesine katkılarını ele alan tek çalışmanın Birgül Bozkurt’un “İslâm Düşüncesi Araştırmalarına Katkı Açısından Seyahatnameler” başlıklı bildirisi olduğunu tespit ettik. Bu çalışmada İbn Havkal’nin eserine birkaç örnekle değinilmiştir. Ayrıca söz konusu çalışmadaki örnekler, belli bir dönemi yansıtmaktan ziyade İbn Havkal gibi 4./10. asır müellifinden 13./19. yüzyıl Osmanlı seyyahı Yusuf Samih’e (Asmâî) kadar geniş bir döneme karşılık gelecek şekilde seçilmiştir. Makalemiz, zaman ve şahıslar itibarıyla sınırlı olması bakımından zikredilen çalışmadan ayrılmaktadır. Bu sayede söz konusu eserler, ilgili konu bağlamında daha detaylı bir şekilde incelenmiştir.